Семей қаласында  тұңғыш ашылған мектеп  жайлы мағлұматтар

Сәлеметсіз бе, Рыскен! Сіздің сұрағыңыз бойынша әдебиеттер тізімін жіберіп отырмыз.

Закарин, А. Развитие народного образования // Культура Советского Казахстана. Сборник статей . - Алма-Ата : Казгосиздат, 1957. - С.14-22.

Қазақстан 1917 жылғы февраль буржуазиялық-демократиялық революциясы дәуірінде.// Қазақ ССР тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. III том. Алматы: Ғылым, 1982. - Б. 494 – 496.

Оқу-ағарту ісі // Қазақ Советтік Социалистік Республикасы. Энциклопедиялық анықтама: Алматы, 1980. - Б. 394-396.

Сауатсыздықты жоюдың аяқталуы. Жалпы білім беретін мектептің жетістіктері // Қазақ ССР тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. IV том. Алматы: Ғылым, 1981. - Б. 597-605.

Уважаемая Татьяна, отвечаем на Ваш запрос. Высылаем список литературы по стратегическому планированию в библиотеке.

Список литературы

1. Ансофф И.Стратегическое управление. Сокр. пер. с англ. М.: Экономика, 1989. 519 с.

2. Тюлина Н.И. Стратегическое планирование как метод управления библиотекой // Библиотековедение. 1994. № 1. С. 11-17.

3. Скворцов В.В. Библиотечное дело на пороге XXI века (субъективные заметки о конференции) // Библиотековедение. 1998. № 4. С. 19.

4. Тютина И.Ф. Некоторые аспекты управления библиотекой в теории и практике США // Управление библиотекой: новые идеи и практические решения: Сб. науч. тр. / Рос. гос. б-ка, 1995. С. 34-57.

5. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: человек, стратегия, организация, процесс: Учебник, 2-е изд. М.: "Гардарика", 1996. 416 с.,

а также:

Виханский О.С. Стратегическое управление. М.: Гардарика, 1998. 296 с.

Кинг У., Клиланд Д. Стратегическое планирование и хозяйственная политика. М.: Прогресс, 1982. 376 с.

Котлер Ф. Основы маркетинга. Пер. с англ. М.: Прогресс, 1990. 736 с.

Кунц Г., О'Доннел С. Управление: системный и ситуационный анализ управленческих функций. М.: Прогресс, 1981. 498 с.

Суслова И.М. Стратегическое управление библиотечной деятельностью. М.: Изд-во МГУК, 1998. 53 с.

Тюлина Н.И. Концепция научного управления б-кой // Библиотековедение. 1994. № 3. С. 3-18.

1. Тюлина Н.И. Концепция научного управления библиотекой // Библиотековедение. 1994. № 3. С. 3-19; Тюлина Н.И. Стратегическое планирование как метод управления библиотекой // Там же: 1994. №1. С. 11-17.

2. Багрова И.Ю. Фонды национальных библиотек: проблемы и стратегии 90-х годов: Обзор англояз. лит. 1989-1998 гг. // Библиотековедение.1999. № 2. С. 136-143; Библиотека. Население, Информация: Опыт публич. библиотек США/ Ред.-сост. И.Б.Михнова. М., 1998. 178 с.; Галлимор А. Стратегия развития библиотек в информационном обществе // НТБ. 1998. № 5. С. 3-20; Карлов Б. Деловая стратегия: Пер. с англ. М.,1991. 239 с.; Лайн М. Стратегическое планирование в национальных библиотеках // Библиотека. 1992. №3-4. С. 51-52; Стратегия развития библиотек в информационном обществе // НТБ. 1998. №5. С. 3-20; Стратегическое планирование в библиотеке: теория и практика ( по зарубежным источникам): Науч.-реф. сб./ РНБ. М., 1999. 144 с. и др.

3. Фенелонов Е.А. Формирование дерева целей как основа составления стратегического плана крупной библиотеки // Библиотековедение. 1996. №6. С.36-52; Фенелонов Е.А., Некрасова Н.В. Путь к преобразованию публичных библиотек // Библиотековедение. 1994. №2. С. 104-113.

4. Борхард П. И и др. Концепция маркетинга для публичных библиотек. М., 1993. 134 с.; Куликова Л.В., Могилевер Н.В. Управление и экономика библиотек в переходный период: ( материалы для руководителей библиотек) / РНБ. СПб, 1994. 154 с.; Маркетинг – современная концепция управления библиотекой: Науч.-реф. сб. / Сост. С.Д.Колегаева; РГБ. М., 1994. 146 с.; Морева О.Н. Стратегия формирования единого регионального фонда // Библиотечная жизнь Кузбасса: Сб. Вып. 2/15. Кемеров, 1997. С. 4-10; Чернякова Ю.Ф. Планирование – инструмент оптимизации управления ЦБС // Массовая библиотека 94: Теория и практика: Сб. / РГБ. М., 1994. С. 23-27; Чернякова Ю.Ф. Стратегическое планирование в ЦСБ // Библиотека. 1997. №11. С. 23-27.; Эйдемиллер И.В. Стратегия формирования фондов публичных библиотек: Маркетинговый подход / РНБ. СПб, 1995. !24 с. и др.

5. Кожевникова Л.А. Экономика библиотечной деятельности: Учебник. Новосибирск, 2001. 128 с.; Справочник библиотекаря / Науч. ред. А.Н.Ванеев, В.А. Минкина. Изд. 2-е, испр. и доп. СПб, 2001. 439 с.; Терешин В.И. Библиотечный фонд: Учеб. пособие/ МГУКИ. Изд. 2-е, испр. и доп. М., 2001. 176 с. и др.

6. Планирование деятельности НТБ в новых условиях хозяйствования: (Метод. рекомендации) / ГПНТБ. М., 1991. 49 с.

7. Бутковская М.С. Персонал ЦСБ. “Кунцево” в условиях новых информационных технологий // Библиотековедение. 1994. №5. С. 65-70; Демьяненко Н. Как мы реформировали систему управления // Библиотека. 1999. №6. С. 39-43; Земцов А.И. Деятельность ГПНТБ России в 1999-2000 гг.: Перспективы на следующее десятилетие // НТБ. №10. С. 16-34; Иванова Ю. Так чему же быть в плане? // Библиотека. 1994. №6. С. 49-52 и др.

Список сайтов

http://www.gpntb.ru/win/ntb/ntb99/10/f10_02.html

http://www.rba.ru/or/comitet/12/mag3/starcon.html

http://sbiblio.com/biblio/archive/golubkov_stratplan/

Уважаемая Шингисова, отвечаем на Ваш запрос. Высылаем Вам информацию и список литературы о Семипалатинском мелькомбинате.

АО «ВОСТОЧНО-КАЗАХСТАНСКИЙ

МУКОМОЛЬНО-КОМБИКОРМОВЫЙ КОМБИНАТ

АО «Восточно-казахстанский мукомольно-комбикормовый комбинат» работает на рынке Казахстана и стран СНГ уже 80 лет и является одним из крупнейших товаропроизводителей мукомольной продукции в Республике Казахстан. Вся продукция АО «ВК МКК» выпускается под общеизвестным национальным брендом «Ардагер».

Из истории

Свою историю комбинат начинает с 1929 года, когда на пустынном берегу Иртыша развернулось строительство первого монолитного железобетонного элеватора емкостью 8 тыс. тонн, а затем в 1930 году - строительство мельзавода по проекту американской фирмы "Макдональд". В 1936 году первый в республике мельзавод сортового помола мощностью 200 тонн в сутки начал выдавать продукцию.

В 1940 году как самостоятельное предприятие начал строиться первый в Казахстане комбикормовый завод, который был введен в эксплуатацию в январе 1942 года на оборудовании эвакуированных заводов Полтавской, Воронежской и других областей. Комбикормовый завод выпускал брикетированные комбикорма для кавалерийских частей армии.

В 1945 году был построен цех по производству россыпных комбикормов мощностью 200 тонн в сутки.

В 1957 году на базе двух самостоятельных заводов - мукомольного и комбикормового - постановлением правительства был образован Семипалатинский мукомольно-комбикормовый комбинат. В годы освоения целины на комбинате построены два новых мощных элеватора.

В 1967 году к нему пристраивается цех по производству гранулированных комбикормов.

Все годы комбинат постоянно развивался: увеличивалась мощность заводов, совершенствовалась технология производства, проводилась механизация и автоматизация технологических процессов и погрузочно-разгрузочных работ, улучшались условия труда, развивалась социальная сфера комбината.

Многие годы продукция комбината считалась лучшей по качеству, за что комбинат был удостоен высшей правительственной награды - "Орден Ленина".

В 1994 году комбинат преобразовался в акционерное общество.

Свой современный облик комбинат начал приобретать с 2002 года, с момента вступления в состав ТОО Агропромышленной Финансовой Корпорации «Ардагер».

В настоящее время АО “Восточно-Казахстанский мукомольно-комбикормовый комбинат” - одно из крупнейших, динамично развивающихся предприятий республики, работающее на полную мощность и обеспечивающее постоянной работой население Семипалатинского региона. На предприятии трудится около 600 человек. Предприятие заслужено является лидером перерабатывающей промышленности Восточного Казахстана.

На сегодняшний день мельничный комплекс оснащен двумя производственными линиями. Одна чешской фирмы «PROKOP», вторая в 2005 году реконструирована с применением новейшего оборудования и технологии швейцарской фирмы «BUHLER». Вся технологическая цепочка, начиная с взвешивания, очистки зерна от сорной и минеральной примесей, фракционирования зерна, увлажнения и процесса отволаживания, контролируется и управляется с центрального компьютера.

Собственная лаборатория оснащена современным компьютерным оборудованием, позволяющим контролировать качество сырья и готовой продукции, благодаря развитым подъездным железнодорожными путям, специализированному автопарку осуществляется доставка всех видов продукции от зерна до готового хлеба.

Предприятие является одним из первых, внедривших на производстве выпуск сортифицированной муки по проекту ЯФСБ 9005. Продукция выпускается в таре весом 50, 25, 10, 5, 2 кг.

Имеется собственная макаронная линия, производящая макаронные изделия 13 видов высшего сорта. Цех по производству макаронных изделий оснащен итальянским и российским оборудованием. Производительность макаронной линии составляет 20 тонн в сутки. Макаронные изделия фасуются в полиэтиленовые мешки по 10, 5, 2 кг и полипропиленовые пакеты по 400 гр. Действует упаковочная линия итальянской фирмы “ItalPak”, что позволяет фасовать муку в красочные бумажные пакеты по 2 кг.

В декабре 2006 г. система менеджмента качества предприятия была сертифицирована компанией "BUREAU VERITAS Certification" на соответствие требованиям международного стандарта ISO 9001:2000 и получила Сертификат соответствия № 210694.

Это достижение явилось результатом работы всего персонала предприятия над разработкой и поддержкой системы менеджмента качества в соответствии с требованиями стандарта. Соответствие постоянно растущим требованиям потребителя к высокому уровню качества очень важно для будущего успеха предприятия в любой сфере деятельности. Предприятие доказало свою приверженность постоянному улучшению системы менеджмента качества, успешно завершив процесс сертификации.

АО «Восточно-Казахстанский мукомольно-комбикормовый комбинат» является одним из крупнейших в Казахстане производителей полнорационных сбалансированных гранулированных и рассыпных комбикормов!

Комбикормовый завод представляет собой комплекс, обеспечивающий производство 15000 тонн в месяц рассыпных комбикормов и 8000 тонн гранулированных комбикормов. Современное оборудование позволяет выпускать комбикорма, крупки для всех видов сельскохозяйственных животных, птиц, рыб в любом ассортименте, а также изготавливает на заказ, гранулированный и рассыпной комбикорм по согласованным рецептам клиента.

В 2003-2004 г.г. на комбикормовом заводе было проведено техническое перевооружение по проекту фирмы «Aton Invest». Данный проект перевооружения производственных мощностей с применением современных технологий, дополнительных производственных мощностей, новейших разработок, позволил ликвидировать техническую отсталость, наладить выпуск качественных кормов.

Производственный комплекс комбикормового завода оснащен подъездными железнодорожными путями ко всем складам, механизированными средствами выгрузки сырья и погрузки готовой продукции.

На территории комбината расположены элеваторы:

- емкостью 133 тыс. тонн – для приема продовольственной пшеницы,

- емкостью 8 тыс. тонн – для формирования помольной партии,

- емкостью 40 тыс. тонн – для приема фуражного сырья для выработки комбикормов.

Хранение, транспортировка и переработка зерна проходит при строгом соблюдении технологических и санитарных норм, предъявляемых к зернопереработчикам.

Список использованной литературы

Летопись Семипалатинского Прииртышья в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 гг. - Семипалатинск, 2005. - С.47

Мукомолы // Спектр. - 2008. - 31 декабря. - С.7. - (Флагман региона)

Народное хозяйство Семипалатинской области за 70 лет: Статистический сборник. - Семипалатинск, 1987. - С. 38, 39, 40, 41, 44, 45

Семипалатинск. - Алма-Ата, 1984. - С.128, 165, 177, 178,183, 184, 204.

Семипалатинский мукомольно-крупянной комбинат им. 23 съезда КПСС// В кн. Казахская ССР: Краткая энциклопедия. Т.2. - С. 465.

Семипалатинску — 250 лет. - Алма-Ата, 1968. - С.84-86

Сізге сұрағыңыз бойынша әдебиеттер тізімін жіберіп отырмыз.

Әдебиеттер тізімі

Шығыс жұлдыздары [Мәтін] : энциклопедиялық анықтамалық. Т. 1 : Сөз зергерлері. Мәдениет майталмандары. - Астана : Фолиант, 2011. – Б. 24.

Шығармалары:

Асылбек, Е. Тұрады-ау өмір түп-түгел ұғымсыз қайшылықтардан [Мәтін] / Е. Асылбек // Ертіс өңірі. - 2009. - 18 ақпан. - Б. 11.

Асылбек, Е. Қырға шығып, серпіліп қайтайықшы [Мәтін] / Е. Асылбек // Ертіс өңірі. – 2011. – 5 шілде. - Б. 16.

Асылбек, Е. Жүректерге мол шаштым ізгіліктің нұрын мен [Мәтін] / Е. Асылбек // Семей таңы. – 2011. – 19 шілде. – Б. 5.

Сіздің сұрағыңыз бойынша Абай Құнанбаев туралы әдебиеттер тізімін жіберіп отырмыз.

Әдебиеттер:

Қазақстан жазушылары [Мәтін] : анықтамалық / құраст. Қамшыгер, Саят; Жұмашева, Қайырниса. - Алматы : Ан Арыс, 2009. – Б. 7-8.

Аққұлұлы, С. Абай мен Әлиханның жүздесуі де мүмкін [Мәтін] / С. Аққұлұлы; сұхбат. Д. Анаш // Ертіс өңірі. - 2010. - 17 наурыз. - Б. 10-11.

Ахметбекова, А. Әдептен озбайық [Мәтін] / А. Ахметбекова // Абай. - 2009. - №1. - Б. 81-88.

Әбдірабиұлы, Т. Қарт монологы [Мәтін] / Т. Әбдірабиұлы // Ертіс өңірі. - 2009. - 29 шілде. - Б. 11.

Әубәкір, Ж. Абай мұрасын насихаттау жалғаса береді [Мәтін] / Ж. Әубәкір // Ертіс өңірі. - 2010. - 3 наурыз. - Б. 8.

Байбол, Ә. Өнімді жазу шеберханасы [Мәтін] / Ә. Байбол // Қазақ әдебиеті. - 2011. - 1 сәуір. - Б. 3.

Бердібаева , Р. Алаш рухымен нәрленген [Мәтін] / Р. Бердібаева // Жалын. - 2010. - №2. - Б. 16-17.

Ердембеков, Б. "Құдайым жаратуын қасқа қылып..." [Мәтін] : Медетбайдың Қиясбайға айтқанынан / Б. Ердембеков // Семей таңы. - 2009. - 2 шілде. - Б. 4.

Елеукенов, Ш. Әдебиет - тәуелсіздік қаруы - Абай романынан туған кейбір ойлар [Мәтін] / Ш. Елеукенов // Қазақ әдебиеті. - 2009. - 14 тамыз. - Б. 5.

Есімжанова, Г. Адам болам десеңіз... [Мәтін] / Г. Есімжанова // Абай. - 2009. - №1. - Б. 88-90.

Жәрімбетова, Н. Екеуі де еліне еңбек етіп еді [Мәтін] / Н. Жәрімбетова // Егемен Қазақстан. - 2008. - 13 мамыр. - Б. 3.

Ибрагимов, Т. Жидебай [Мәтін] / Т. Ибрагимов // Қазақ әдебиеті. - 2009. - 27 ақпан. - Б. 6.

Исабекова, Ж. Абай мен Мұқағалидың поэзиясына тән ортақ амалдар [Мәтін] / Ж. Исабекова, Б. Батырхан // Педагогика мәселелері. - 2009. - №3-4. - Б. 109-112.

Кенемолдин, М. Қазақтың біртуар ғалымы [Мәтін] / М. Кенемолдин // Семей таңы. - 2008. - 16 қазан. - Б. 9.

Қалиұлы, С. Ұлы ақын Абай оқыған мектепке - 156 жыл [Мәтін] / С. Қалиұлы // Қазақстан мектебі. - 2009. - №. - Б. 4-8.

Қос ақынның ескерткіші Өскеменде бой көтерді [Мәтін] // Семей таңы. - 2009. - 3 қыркүйек. - Б. 1.

Құдайберді, А. Абайдың үй-жайының салынуы хақында [Мәтін] / А. Құдайберді // Қазақ әдебиеті. - 2009. - 20 наурыз. - Б. 13.

Майтанов, Б. "Мен басында кешкенмін..." [Мәтін] / Б. Майтанов // Қазақ әдебиеті. - 2011. - 24-30 маусым. - Б. 11.

Мәшһүр-Жүсіп, Қуандық. Дін және Мәшһүр-Жүсіп [Мәтін] / Қ. Мәшһүр-Жүсіп // Егемен Қазақстан. - 2010. - 20 қаңтар. - Б. 6.

Мұхамадиұлы, М. Кітапхана - білім ордасы [Мәтін] / М. Мұхамадиұлы // Семей таңы. - 2008. - 16 қазан. - Б. 7.

Нұршайықов, Ә. Сыршылдық пен нәзіктік егіз [Мәтін] / Ә. Нұршайықов // Жалын. - 2009. - №2. - Б. 87-91.

Өміртайұлы, С. Абай тойы - халық тойы [Мәтін] / С. Өміртайұлы // Абай. - 2010. - №3. - Б. 10-16.

Рысқалиев, Т. Қазақ философиясы: ой мен тілдің құнарлылығы [Мәтін] / Т. Рысқалиев // Абай. - 2009. - №1. - Б. 51-56.

Сапышев, А. Жалғыз қара [Мәтін] / А. Сапышев // Семей таңы. - 2009. - 1 қазан. - Б. 4.

Белгібаев, Ж. Семей Орыс Географиялық Қоғамы және қазақ зиялылары мен ғалымдары [Мәтін] / М. Белгібаев, Ж. Әділбекқызы // География және табиғат. - 2010. - N4. - Б. 3-6; № 5. - Б. 7-10.

Сембай, М. "Әлемді Шыңғысхан қылышпен жауласа, Мағауин қаламмен жаулайды" [Мәтін] / М. Сембай // Қазақ әдебиеті. - 2010. - 29 қаңтар. - Б. 5.

Смолякова, Е. "Евгений Онегин" романының Ілияс Жансүгіров аудармасы [Мәтін] / Е. Смолякова // Абай. - 2009. - №1. - Б. 72-81.

Тоқтарұлы, М. Абайдан ақыл іздесек [Мәтін] / М. Тоқтарұлы // Жалын. - 2011. - №4. - Б. 6.

Төлебаева, Қ. Абайды тану - ұлтты тану [Мәтін] / Қ. Төлебаева // Семей таңы. - 2010. - 20 мамыр. - Б. 4.

Семипалатинский полигон

29 августа 2008 года исполняется 59 лет от начала ядерных испытаний на Семипалатинском полигоне. В общей сложности было проведено свыше 500 воздушных, наземных и подземных взрывов, нанесших непоправимый ущерб жизни и здоровью людей, проживавших в Казахстане, Алтайском крае и Сибири. Последний подземный ядерный взрыв был осуществлен на Семипалатинском ядерном полигоне 30 мая 1995 г.

На нашей планете не существует такой ядерный полигон, который бы работал практически постоянно на протяжении около 50 лет в непосредственной близости от крупных населенных пунктов.

В результате ядерных испытаний ряд регионов Казахстана и России подвергся мощному радиационному загрязнению, что повлияло на здоровье 1,2,3 и последующих поколений людей, нанесло экологический ущерб.

В отличие от других ядерных полигонов, действующих на территории бывшего СССР, на Семипалатинском ядерном полигоне имело место длительное воздействие комплекса вредных факторов на окружающую среду. В отношении населения, проживающих на территории действия вредных факторов Семипалатинского ядерного полигона, имело место грубейшего нарушения прав человека.

Семипалатинский ядерный полигон, действовавший монопольно и почти бесконтрольно около 46 лет, умолк, оставив после себя последствия, для ликвидации которых понадобятся десятки, а может быть, и сотни лет.

Лица, получившие различные суммарные эффективные дозы облучения, вне зависимости от места проживания в настоящее время, нуждаются в сохранении и укреплении своего здоровья, здоровья своих детей и внуков.

Как же сохранить или восстановить утраченное здоровье? Здоровье- показатель многофакторный и тогда человек чувствует себя здоровым, когда у него отсутствуют отягощающие заболевания, нет социальной изоляции, имеются в наличии достаточные материальная база и чувство юмора. Несомненно, что все лица, подвергшиеся длительному воздействию вредных для здоровья факторов деятельности Семипалатинского ядерного полигона, включая их детей и внуков, должны находиться на диспансерном мед. учете.

Сегодня молодое независимое демократическое государство Республика Казахстан многое делает на пути преодоления ликвидации последствий ядерных испытаний.

40- летние испытания ядерного оружия на Семипалатинском полигоне с 1949 по 1989 гг. привели к трагедии людей, живущих на определенной ее территории, а также к загрязнению радиоактивными веществами

окружающей среды.

Степень радиоактивного загрязнения местности существенно зависит от вида ядерного взрыва ( высотой, воздушный , наземный и подземный ), его энерговыделения и метеорологической обстановки. Наиболее опасные как для населения, так и окружающей среды пагубные воздействия оказали наземные и воздушные ядерные испытания. Сильное загрязнение местности прилегающей к полигону происходило при наземных взрывах ядерного заряда среднего и крупного калибра. Ядерный взрыв образовал огромное радиоактивное облако, из которого формировался радиоактивный след содержащий более 5200 видов радиоактивных продуктов деления , или радионуклидов, или радиоактивных веществ, радиоактивных изотопов, количество которых зависело от мощного взрыва. Локальное выпадение радиоактивных осадков привело к формированию значительных доз радиации на местности. Радиоактивность большинства этих элементов сейчас иссякла полностью, или опустилась до безопасного уровня в результате естественного распада. Однако долгоживущие изотопы все еще сохранили свою активность .

Одним из наиболее пострадавших поселков является Чаган. В 1994, 1996, 1997 гг. на его территории обнаружено 530 радиоактивных источников , мощностью доз от 100 до 4000 микрорентген в час. Экологическая ситуация здесь усугубляется еще последствиями функционировавшего до 1994 года авиационного подразделения, которое оставило “дезактивированные” в 1995 году высокотоксичные компоненты ракетного топлива в объеме 46,7 тонны.

В гигиеническом плане главная опасность подземных ядерных взрывов заключалась в том, что они являются основными источниками загрязнения внешней среды радиоактивными веществами и облучения населения. Таким образом , подземные ядерные взрывы с экскавацией грунта являются наиболее опасными для биологических объектов и человека.

До 1989 г. мы почти ничего не знали о находящемся рядом снами Семипалатинском ядерном полигоне, который 40 лет, начиная с 1949 г. активно функционировал. Ядерные испытаний проводились в условиях строгой секретности и запрета на любую информацию.

Основные события связанные с закрытием ядерного полигона развернулись в конце 80-х годов. Известно, сто в 1988 г. на 19 всесоюзной конференции КПСС Н.А.Назарбаев выразил серьезную обеспокоенность продолжающимся ядерными взрывами в густонаселенным регионе близ Семипалатинска, но в населения в результате ядерных испытаний выполняются частично.

Таким образом, в результате многолетней исследовательской работы ученых и врачей разных специальностей, физиков, экологов, радиобиологов и др. была получена достоверная информация о степени поражения населения и окружающей среды в Семипалатинском регионе.

Первый массовый митинг, на котором прозвучало требование прекращение ядерных испытаний, состоялся 28 февраля 1989 года в Алмате. О. Сулейменов на митинге зачитал Обращение ко всем общественным творческим, религиозным организациям страны , к Советскому Комитету защиты мира, к Международной организации “Гринпис”, к сторонникам движения за запрещение испытаний в штате Невада(США) и потребовал прекратить ядерные испытания в Казахстане. Обращение сразу же нашло горячую поддержку и отклик в сердцах людей. В этот день родилось антиядерное движение “Невада-Семипалатинск”, его возглавил Председатель союза писателей Казахстана, общественный деятель и поэт О. Сулейменов. В апреле был создан координационный совет в состав которого вошли: заместитель председателя Семипалатинского облисполкома. Народный депутат республики М.Ж. Чайжунусов; заведущий кафедрой Семипалатинского мед. Института М.М.Уразалин, председатель Курчатовского горисполкома- Е. Чайковский и др. Движение получило мощную поддержку всего народа Казахстана, так в марте 1989 г. под обращением было поставлено около миллиона подписей. Движение было названо “Невада-Семипалатинск ”, этим самым Казахстанские борцы за безъядерный мир протянули руку дружбы своим коллегам из Невады.

В течении 1989-1990гг. во всех областях были созданы координациооные советы "Невада-Семипалатинск".

Карагандинский областной координационный совет движения

"Невада-Семипалатинск был создан в апреле 1989 г. Работа начилась со сбора подписей по запрещению испытаний на Семипалатинском ядерном полигоне, а также просвещению населения о губительности ядерных испытаний.

Активно включились в борьбу за закрытие полигона “Комитет защиты мира”, “Фонд мира”, движение “врачи мира за закрытие предотвращения ядерной войны”, руководители области республики.

В июне 1989 г. на 1-ом съезде депутатов СССР в Москве О. Сулейменов изложил цели, задачи и требования организации - закрыть ядерные полигоны, заводы - производящие ядерные материалы для военных целей. Весной 1990г. по инициативе движения “Невада-Семипалатинск” проводятся совместные акции в США , Великобритании, Японии, Германии и Казахстане под девизом “Волна - мира”.

1 марта 1990 г. в г. Каркаралинске проведен общегородской митинг. Участники митинга решили поставить вопрос перед Министерством обороны СССР о выплате компенсации.

3-4 апреля 1990 г. Верховный Совет Республики Казахстан принял Постановление о закрытии ядерного полигона.

С 23 – 27 мая 1990 г. в Алмате антиядерным движением “Невада- Семипалатинск” совместно с движением “Врачи мира за закрытие предотвращения ядерной войны” был проведен 1-й Международный конгресс “Избиратели мира против ядерного оружия”. Конгресс поддержал цели движения “Невада - Семипалатинск” и потребовал от руководителей страны полного запрещения ядерных испытаний. Ученый с мировым именем –один из создателей первой термоядерной бомбы ТЭД ТЭЙЛОР в своем выступлении на конгрессе, отрекся от своего детища, признав, что создание и накопление ядерного оружия является безумием.

Благодаря демократическим преобразованием в стране, гласности и большому всплеску народного гнева Президентом Р.К Н. Назарбаевым был подписан: Указ “О закрытии Семипалатинского испытательного ядерного полигона ” от 29 августа 1991г.

Литература:
Шокбатарова , К.

Нить судеб и событий [Текст] / К. Шокбатарова // Вести Семей. - 2009. - 15 октября.

Байжуманов, Т.

С надеждой на будущее [Текст] / Т. Байжуманов // Вести Семей. - 2010. - 25 февраль. - С. 3.

Гора, Н.

Земля тревоги нашей [Текст] / Н. Гора // Мысль. - 2005. - №8 . - С. 29-31.

Сейдахметова, Б.

Ядерный интерес [Текст] / Б. Сейдахметова // Новое поколение. - 2010. - 20 августа. - С. 9.

АБАЙҰЛЫ АҚЫЛБАЙ

Ақын.

1861 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының Шыңғыстау қонысында туған.

Абайдың үлкен ұлы. Атасы Құнанбайдың тәрбиесінде болған. Ауыл мол- дасынан білім алған. Сазгерлік талантымен де халыққа танылған. «Бір ән тауып Әлекең бер деген соң» деп басталатын әні халық арасына кең тараған. Орыс, Еуропа әдебиетімен өз бетінше оқып танысқан. Әкесі Абайдың кеңесі бойынша үш поэма жазған. «Зұлыс» поэмасының оқиғасы ағылшын жазушысы Г. Хаггарттың (1856-1925) «Сүлеймен патшаның кеніші» атты әйгілі романынан алынған. Бұл поэма толық сақталмаған. «Жаррах» поэмасы мүлде жоғалып кеткен. Толық сақталған «Дағыстан» поэмасының тақырыбы - әділет пен зұлымдық күресі. Дастанға Дағыстан елінде, Кавказда болған оқиға өзек етіп алынғанымен, қазақ өмірі үшін зор мәні бар әлеуметтік мәселелер көтерілген. Өкінішке қарай, бүгінгі ұрпаққа Ақылбайдың 4-5 лирикалық өлеңі ғана жетті.

1904 жылы Семейде қайтыс болды.

АБАЙҰЛЫ МАҒАУИЯ

Ақын.

1870 жылы туған.

Абайдың бәйбішесі Ділдәдан туған кенже баласы. Жасында молдадан оқып, кейін Семейдегі қалалық училищеде дәріс алады. Мұнда үш жыл оқығаннан кейін науқасқа шалдығып, ауылға қайтады. Алайда өздігінен ізденіп, білімін толықтыра береді.

Әкесінің ақындық қасиетін қадірлеп, өзі де ақындыққа берілген Мағауия әдебиет тарихында абайлық дәстүрді бойына мол сіңірген ақын болып қалыптасты. «Еңлік - Кебек», «Абылай» және «Медғат - Қасым» поэмаларын әкесі Абайдың жөн сілтеуі бойынша жазған. Бірталай өлеңдері бар. Ал «Шәміл» атты поэмасы бізге жетпей, қолжазба күйінде жоғалып кеткен.

1904 жылы 14 мамырда қайтыс болған Мағауия Ақшоқы мекеніндегі Құнанбай бейітіне жерленді.

АБАЙҰЛЫ МЕКАЙЫЛ

(МЕКЕШ)

Абай мұрасын насихаттаушы.

1884 жылы дүниеге келген.

Абайдың Әйгерімнен туған баласы. Жас кезінде мұсылманша, орысша сауат ашқан. Абай өлеңдерін түгелдей дерлік жатқа білген. Домбыра тартып, ән айтып, әкесі Абайдың мұрасын насихаттады. Мекайылдың Абай туралы әңгімелерін М. Әуезов жас шағында көп естіген.

1917 жылы патша өкіметі құлағаннан кейін, Алаш партиясы жетекшілерінің ықпалымен, жастардың «Талап» атты мәдени-ағарту ұйымын құрып, төрағасы болды. Осы ұйым арқылы Бүкілресейлік Құрылтай жиылысына сайлау науқанында Алаш партиясын қолдау үшін халық арасында үгіт-насихат жүргізді, Семейде «Абай» журналын шығаруға қаржылай демеушілік жасады.

Елде Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін қуғын-сүргінге ұшырап, 1931 жылы тобықты руының 70 адамымен бірге атылып кеткен.

АБАЙҰЛЫ ТҰРАҒҰЛ

Әдебиет зерттеуші, аудармашы, коғам қайраткері. 1875 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданында туған. Абайдың кіші баласы. Жас кезінде мұсылманша, орысша сауат ашқан. Әкесі мен Оспан, Әбдірахман, Мағауия ағалары қайтыс болғаннан кейін Құнанбай әулетінің басты адамы ретінде жергілікті билікке араласқан.

1922 жылдан біржола шығармашылық жолға бет бұрған Тұрағұлдың әдеби мұраларының ішіндегі ең құнды еңбегі - «Әкем Абай туралы» деп аталатын естелігі.

Шығармаларының негізін көркем аудармалар құрайды. Дж. Лондонның, М. Горькийдің, А. Неверовтың, Б. Прустің еңбектерін аударған. Немере ағасы Кәкітаймен бірге әкесі Абайдың шығармалар жинағын Петербургтен алғаш рет кітап етіп шығарды. Ақын ретінде де танылып, бірқатар өлең жазған.

1928 жылы Шымкентке жер аударылып, 1934 жылы сол өңірде өмірден өтті.

АЙТҰЛЫ НЕСІПБЕК

Ақын.

1950 жылы 22 қыркүйекте дүниеге келген.

Орта мектепті бұрынғы Семей облысы Шұбартау ауданының Баршатас ауылында бітірген. Еңбек жолын Шұбартау аудандық «Жаңа өмір» газетінде бастаған. 1974 жыл ҚазМУ-дің журналистика факультетін бітірген.

АҚЫНЖАНОВ МҰСАТАЙ

Жазушы, драматург, тарихшы.

1905 жылы Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының Қарауыл ауылында туған.

1925 жылы Семей педтехникумын тәмамдап, баспасөз саласында, комсомол және партия ұйымдарында қызмет істеген. 1929 жылы Орынбор халық ағарту институтын, 1939 жылы Қазақ Марксизм-ленинизм мектебін бітірген. 1939-1942 жылдары Қазакстан ОК жанындағы Марксизм-ленинизм институының директоры, 1946-1977 жылдары ҚазМУ-дің доценті, кафедра меңгерушісі, тарих факультетінің деканы қызметтерін атқарған.

Алғашқы әңгімелер жинағы «Садыр мен Садық» 1931 жылы жарық көрді. Жиырмадан астам драмалық шығармалар жазды. «Біздін ән», «Исатай мен Махамбет», «Сырым Датов», «Бағытай - Бағила», «Фрунзе», «Жеңіс қамы», «Шопан қыз», «Алтын сақа», «Алтын алқа сырлары», «Ыбырай Алтынсарин». тағы басқа драмалық шығармалары облыстык. республикалық театрларда қойылды. «Жастарға үлгі-өнеге» (1925), «Абайдың өмірі мен творчествосы» (1955), «Қазақ ағартушыларының саяси-қоғамдық көзқарастарының қалыптасуы» (1955), тағы басқа ғылыми-зерттеу еңбектері жарық көрді.

Тарих ғылымдарының докторы. 2-дәрежелі Отан соғысы орденімен және медальдармен марапатталған.

1986 жылы Алматы қаласында қайтыс болды.

АҚЫЛБАЙҰЛЫ ӘУБӘКІР

Ақын, әнші, композитор.

1888 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданындағы Шыңғыстау бауырында дүниеге келген.

Абайдың Ақылбайдан туған немересі. Кішкентайынан Оспанның әйелі Еркежанның бауырында өседі. Абай тэрбиесінен де тыс қалмайды. Жастайыннан қисса, өлең-жыр жаттап, домбырада күй тартып, ән салған. Абайдың ықпалымен бірқатар сықақ өлеңдер жазған. Өлеңді қолма-қол суырып та, жазып та шығарған. Шығармаларында заманның келеңсіз құбылыстарын, әділетсіз билік жүргізушілердің пасық қылықтарын ащы мысқылмен аяусыз сынаған. Абай шығармаларын халық арасына таратуға да көп еңбек сіңірген.

Тарихи такырыптағы «Мамай батыр», «Әнет бабаң», «Ақтабан шұбырынды» және әлеуметтік мәселелерді арқау еткен «Оралбай мен Керімбала», «Әреке мен Береке» дастандары бар. Әйгілі ашаршылықтың ауыр көрінісін шебер бейнелейтін «Шыңғыстау» поэмасын жазған.

Халық арасында Әубәкірдің «Көкен калқам», «Әліпби», «Әубәкірдің әні», «Дариға» атты әндері жиі айтылады.

Шығармалары Қазақстан ҒА-ның Орталық ғылыми кітапханасы мен Семейдегі Абайдың республикалық мұражайы қорында сақтаулы.

30-жылдар зобалаңы кезінде қуғын-сүргінге ұшырап, 1934 жылы қайтыс болған.

АСЫЛБЕК ЕДІЛ

Ақын, журналист.

1952 жылы Семей қаласында дүниеге келген.

Семей пединститутының филология факультетін және Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институтын саясаттанушы мамандығы бойынша бітірген. Еңбек жолын ауыл мектебінде мұғалімдіктен бастап, облыстық «Семей таңы» газетінде (әдеби қызметкерден редактордың орынбасарлығына дейін) және «Казахстанская правда» газетінің Семей облысы бойынша меншікті тілшісі, «Абай» журналының бөлім меңгерушісі, ТВК-6 телекомпаниясы ақпарат орталығының басшысы болып қызмет еткен.

Семей облысы әкімінің баспасөз хатшысы, қалалық коғамдық келісім және тіл саясаты бөлімінің бастығы, мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі меңгерушісінің орынбасары болды.

Өлеңдері 1968 жылдан газет-журналдарда жарияланып келеді. «Мерейлі мекен», «Шабыт қайнары», «Аlma таtег», «Семипалатинская лира» атты ұжымдык жинақтарға шығармалары енген. Екі тілде жазады. 2005 жылы «Көгілдір менің биігім» атты өлең жинағы жарық көрді

ӘБДІРАЙЫМ ТОЛЫМБЕК

Жазушы.

1955 жылы 1 қыркүйекте бұрынғы Семей облысының Аягөз қаласында туған.

Орта мектепті 1972 жылы бітіріп, Аягөз автомобиль жөндеу зауытында еңбек жолын бастады. ҚазМУ-дің журналистика факультетін тәмамдаған. Б. Майлин ауылдық Кеңесінде, Шұбартау аудандық «Жаңа өмір», Талғар аудандық «Алатау жұлдызы», Алматы облыстық «Жетісу», республикалық «Қазақ әдебиеті» газеттерінде, Көкшетау телерадио-комитетінде қызмет еткен. «Қазақ әдебиеті» газетінің Астанадағы меншікті тілшісі болған. 2006 жылдан бастап ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігіне қарасты «Жас өркен» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің Астанадағы өкілетті өкілі. Әңгімелері мен очерктері 1970 жылдан газет-журналдарда жарияланып келеді. «Елегізу» атты әңгімесі 1988 жылы «Арман қанатында» жинағына енген. «Еркешора», «Мақтаншақ сары сағат», «Ине мен жіп», «Әуелеп ұшқан тырналар», «Дария шабыт», «Аюқұлақ», «Меңді қыз», Жалқкаулыққа кім үйір?» кітаптары жарық көрген.

ҚР Білім жэне ғылым министрлігінің «Ыбырай Алтынсарин» медалімен марапатталған.

ЖАНАТАЙҰЛЫ КӨКБАЙ

Ақын, ағартушы. 1861 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының Тақыр ауылында дүниеге келген.

Абайдың шәкірті әрі інісі. Ұлы ақынның «Жаз», «Күлембайға» деген өлеңдері тұңғыш Көкбай қолымен 1888-1989 жылдары «Дала уәлаятының газетінде жарияланған.

Көкбай бала кезінде хат танып, үш жылдай Төлетай молдадан дәріс алған соң, Семейдегі Қамали хазірет медресесінде, уездік училищеде оқыған. Елге келген соң үнемі Абайдың жанында болады. 1901 жылы өз қаржысына медресе ашып, онда сол өңірдегі қазақ ауылдарының балаларын оқытады. Сабақ мұсылманша, орысша қатар жүрген. Оқулық ретінде шәкірттеріне «Араб тілінің қағидаларын» өлеңмен жазып шығады. 1908 жылы биік мұнаралы мешіт салдырады. 1913 жылы Меккеге барып қажы атанған. Жаңа оқу жүйесі шыққанда медресесін мұғалімдерге босатып береді.

Жастайынан айналасына өткір тілді, өжет, суырыпсалма ақын ретінде танылады. Абай ұстазына «Семейге Абай келсе бізге думан», «Абайдай ұлы тумағы болар ғайып», «Абайдан сабақ алдым бала жастан», «Жаннатта жаның болғыр Абай құтып» секілді өлеңдерін арнаған. «Сабалақ», «Құлынды», «Қандыжап», «Ғаділ патша қиссасы», «Арон Рашид қиссасы» дастандары белгілі. Көкбайдың ақындық талантына М. Әуезов жоғары баға берген.

Ақынның өлеңдері мен айтыстары «XX ғасырдағы қазақ поэзиясы» (1985), «Бес ғасыр жырлайды» (1989, 1-т.), «Айтыс» (1988, 2-т.), «Абайдың ақын шәкірттері» (1994, 2-кіт.) жинақтарына еніп, ол туралы зерттеу мақалалар «XX ғасырдағы қазақ ақындары» ұжымдық монографиясы (1988) мен Қ. Мұхамедханұлының «Абайдың ақын шәкірттері» кітабында (1994) жарияланған. 2005 жылы «Абайдан сабақ алдым бала жастан» атты кітабы (кұрастырып, түсініктерін жазған С. Ыдырысұлы) жарық көрген.

ЖОМАРТБАЕВ ТАЙЫР

Жазушы, драматург, педагог.

1884 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының Мұқыр ауылында дүниеге келген.

Көкбайдың медресесінде білім алып, 1911 жылы Уфадағы «Ғалия» медресесін бітірген. 1911-1915 жылдары Семей қаласы маңындағы Жақия қажы мектебінде сабақ береді. 1915-1928 жылдары Зайсан қаласында, Маңырақ болысында мұғалім болып қызмет істейді. 1928-1930 жылдары Семейдегі №14 мектептің директоры, 1930-1937 жылдары Семей педагогтік техникумында оқытушы болған.

Семейдегі «Жәрдем» баспаханасынан жастарды адамгершілікке, ізгілікке, оқу-білімге үндейтін «Балаларға жеміс» атты өлеңдер жинағы, 1912 жылы төңкеріске дейінгі қазақ қыздарының әлеуметтік жағдайын көтерген «Қыз көрелік» романы басылып шықты. Журналистикамен де айналысып, «Айқап», «Жаңа мектеп» журналдары мен «Қазақ», «Алаш» газеттеріне мақала, фельетондар жазып тұрды.

Жомартбаевтың «Сары сүйек кұда», «Осы ма, қазақ, өмірің?» атты пьесалары Зайсан, Семей театрларында қойылған.

1937 жылы саяси жаламен тұтқындалып, Семейде үштіктің шешімімен ату жазасына кесілген. 1956 жылы ақталды.

ЖҰМАХАНОВ ЖЕКЕН

Жазушы, аудармашы.

1913 жылы 5 желтоқсанда қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданын-

дағы Қарауыл ауылында туған.Семей педтехникумын бітірген. 1935 жылы Алматыдағы Қазақ коммунистік журналистер институтына түсіп, айрықша диплом-мен бітірген. «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің редакциясында ұзақ жылдар меншікті тілші, әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарған.

Шығармаларына негізінен майдангерлер ерлігін арқау етті. «Солдат жолы» (1958), «Әлия Молдағұлқызы» (1959), «Әлия» (1958), «Жазылмаған кітап» (1959), «Келін» (1960), «Қаракөз қарындасым» (1962), «Үш бәйтерек» (1965), «Екі жол» (1966), «Соқпақ соңы» (1967), «Адам тау қопарады» (1967), «Мен жұмысшымын» (1972), «Шұбартау таңы» (1975), «Махаббат пен мансап» (1974) «Қиядағы қайың» (1974), «Үш бәйтерек» (1989) кітаптары шыққан.

Гогольдің «Рим» деген әңгімесін, В. Орловтың «Батыл ой», М. Торездің «Халық ұлы» кітаптарын, М. Садовянудың «Митра Кокорь» повесін қазақшалады. Әңгіме-повестері орыс тілінде кітап боп шықты.

1978 жылы қайтыс болды.

ҚАРАМЕНДИН СЕЙІТҚАЛИ

Ауыз әдебиетін зерттеуші, Абай мұрасын насихаттаушы.

1913 жылы 10 қаңтарда қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданында туған.

Семей малдәрігерлік техникумында оқыған.

Жас кезінен ауыз әдебиеті мұраларын, Абай шығармаларын, ол туралы аңыздар мен әңгімелерді жинаған. Көкбай Жанатайұлы туралы ел аузында жүрген шығармаларды алғаш жүйелеп, топтастырушы және оның «Сабалақ», «Төрт төре», «Наурызбай - Фатима» дастандарын «Абылай» деген атпен жеке кітап етіп шығарған.

Қарамендин жинаған шешендік сөздер мен халық ақындарының өлеңдері, билер айтыстары, тағы басқа ауыз әдебиеті үлгілері Әдебиет және өнер институтының Қолжазба және текстология бөлімінде сақтаулы.

1997 жылы 10 маусымда Алматы қаласында қайтыс болған.

ҚАСИМАНОВ САДЫҚ

Ақын, педагог, этнограф, абайтанушы. 1902 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан об-лысының Абай ауданында туған.

1938 жылы ҚазМУ-ді бітірген. 1923-1960 жылдары мұғалім болып жұмыс істеді. 1960-1970 жылдары Тіл білімі институтының ғылыми қызметкері болды.

Жас кезінен ауыз әдебиеті мұраларын, қазақ ақындарының шығармаларын жинап, Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорына тапсырған. Абай мұраларын жинап, зерттеу ісіне көп еңбек сіңірген.

1977 жылы Алматы қаласында көз жұмған.

МҰХАМЕТҚАЛИҚЫЗЫ АЛМАХАН

Ақын.

1962 жылы 4 желтоқсанда бұрынғы Семей облысы Мақаншы ауданының Жарбұлақ ауылында дүниеге келген.

Семей пединститутының филология факультетін бітірген. Еңбек жолын Жаңа-семей ауданының «Ақиқат» газетінде тілші болып бастады. 1983-1985 жылдары Торғай облыстық халық театрында автоклуб меңгерушісі, 1989-1991 жылдары Семей техни-калық училищесінде қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің оқытушысы, 1992-2010 жылда-ры Абайдың Семей қаласындағы мемлекеттік қорық-мұражайының аға ғылыми қызметкері болды. Бүгінде Қазакстан Ресей университеті жанындағы «Абайтану» ғылыми-танымдык орталығының директоры.

Ақынның «Жансая» (1999), «Тылсым сыры» (2002), «Жыр-ғұмыр» (2003) атты жыр жинақтары жарық көрген. «Шәкәрім», «Құрсақсыз ана», «Донор және тек» атты поэмалары бар. «Абай поэзиясына 100 жыл» айдарымен республикалық және облыстық басылымдарға Абайдың он тоғыз өлеңіне талдау жасаған мақалалар жариялады. Өлең-жырлары мен зерттеу мақалалары баспасөзде жиі жарық көреді. «Донор және тек» поэмасы «Отанымыздың тәуелсіздігіне тарту» атты үздік әдеби жинаққа енгізілген.

Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. Жазба ақындардың аймақтық мүшәйрасында (1999) 1-орын, ақын Мерғали Ибраевтың 60 жылдығына орай ұйымдастырылған облыстық мүшәйрада (2002) бас жүлдені иеленді. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 15 жылдығына арналған республикалық мүшәйраның (2006) жүлдегері.

НҰРҚАСЫМ ҚҰСМІЛИЯ

Ақын, әнші, композитор.

1949 жылы 25 мамырда бұрынғы Семей облысы Ұржар ауданының Елтай ауы-лында дүниеге келді. Елтай ауылының орта мектебін бітір-

ген. Семей пединститутының қазақ тілі мен әдебиеті факультетіне оқуға түсіп, онда Қ. Мұхамедханұлы, Қ. Шаяхметов, Қ. Мәшһүр-Жүсіпов тәрізді тамаша ұстаздардан дәріс алды.

Мұғалім, мектеп директоры, аудандық партия комитетінің нұсқаушысы, ұжымшар партия ұйымының хатшысы, Ұржар аудандық білім бөлімінің меңгерушісі қызметтерін атқарған. Бүгінде Семей қалалық мэдениет жэне тілдерді дамыту бөлімінің бастығы.

ҚР Үкіметіне енгізген Алаш қозғалысының 90 жылдығын атап өту туралы ұсынысы қолдау тауып, республика көлемінде аталып өтті. Шәкерімнің 150 жылдық тойы карсаңында Семейде ақынның және әнші Ә. Қашаубаевтың ескерткішін, Қ. Мұхамедханұлының мемориалдық кешенді ескерткішін орнатуға мұрындық болды. «Ұмытпандар мен» атты естелік кітабы жарық көрген.

Айтыс өнерінде өзіндік ізін салған ақын. Қазақстанның 70 жылдығына, Қабанбай батырдың 300 жылдығына арналған республикалық айтыстарға қатысып, жүлделі орындарға ие болған. Ұржар аудандық «Уақыт тынысы» газетінің ашылуына және Ақсуат аудндық театрының 30 жылдығына арналаған облыстық ақындар айтыстарында жеңімпаз атанды.

Ұлы Абайдың 150 жылдығындағы Семейдегі гала-концерт оның «Абай тойына тойбастарымен», ҚР тәуелсіздігінің 10 жылдығындағы Астана қаласындағы мерекелік концерт оның «Тәуелсіздік толғауымен» ашылды. «Астана-Байтақ», «Тарбағатай», «Семей – Алаш», Абайдың сөзіне жазған «Өлсем орным қара жер...», «Қалалық қазақ», «Мен сені сағынғанда», «Барқытпек тауым-байрағым», «Төлегетай», «Соқырдың зары» секілді әндері бар.

«ҚР Мәдениет және ақпарат министірлігінің «Мәдениет қайраткері» белгісімен мараатталған.

ОЛЖАЙ ҚАЙНАР

Жазушы, журналист.

1958 жылы 29 маусымда бұрынғы Семей облысы Ақсуат ауданының Ақжайлау ауылында дүниеге келген.

1974 жылы Қызылкесік ауылында орта мектепті бітірген.

1982-1988 жылдары «Лениншіл жас» («Жас Алаш») газетінде корректор, тілші, аға тілші, Қарағанды, Жезқазған және Целиноград облыстары бойынша меншікті тілші болған.

1988-1993 жылдар аралығында «Социалистік Қазақстан» («Егемен Қазақстан») газетінде аға тілші, бөлім меңгерушісі, редколлегия мүшесі қызметтерін, 1993-1997 жылдар арасында «Атамұра», «Бірлік» және «Түркістан» газеттерінде редактор және редактордың орынбасары қызметтерін атқарды. 1997-2006 жылдар аралығында «Хабар» агенттігі» АҚ-да комментатор, жаңалықтар дирекциясы директорының орынбасары, «Хабар-2» телеарнасының директоры, агенттіктің бас директорының орынбасары, бас продюсер қызметтерін атқарды. «Мың бір мақал», «Көзкөрген», «Солай болған», «Бармысың, бауырым?», «Парасат парақтары», «Тіл», «Ел ағалары» және басқа бағдарламаларды дайындап, эфирге ұсынды.

2006 жылғы мамыр айында «Қазақстан» мемлекеттік телерадиокорпорациясы» акционерлік қоғамына бас продюсер қызметіне шақырылды. 2007 жылғы мамыр айынан осы АҚ басқарма төрағасының шығармашылық жөніндегі орынбасары әрі телеарнаның бас директоры болды. Бүгінгі таңда «Қазақстан» ТРК-да продюсер болып қызмет етеді.

Мұнда «Бастау», «Бітімгер», «Құрбы-құрдас», «Ілік септігі», «Сөзмерген» және бас бағдарламаларды эфирге шығарды. «Ұлттық арна ұлағаты» атты кітапты құрастырды.

«Президент пырағы», «Қара нары қазақтың» атты кітаптары, «Атамыз Аласанбай» сатиралық романы жарық көрген.

1992 жылы ТМД Журналистер одағының сыйлығын иеленді. «Хабар-2» телеарнасындағы жаңа бағдарламалары үшін 2000 жылы ҚР Президенті грантының иегері атанды.

ОМАРБАЕВА ДӘМЕТКЕН

Ақын.

1950 жылы туған. Жетіарал орта мектебін бітірген. 1975-1-85 жылдар аралығында аудандық, облыстық ақындар айтысына қатысып, жүлделі орындар ала бастады әрі мектепте қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ берді.

Республикалық деңгейдегі көптеген айтыстарда өзінің даусыз талантын дәлелдеп, сан мәрте жеңімпаз атанды. Семей қаласындағы Жастар шығармашылық сарайы жанынан ашылған ақындар студиясының, яғни ҚР Мәдениет минстрлігінің шешімімен 2002 жылдан «Халықтық ақындар орталығы» атанған ақындар мектебінің жетекшісі ретінде жас таланттарды шындау ісіне зор үлес қосып келеді.

ҚР мәдениет қайраткері. Республикалық айтыстарда көптеген шәкірттері жүлделі орын алғаны үшін «Ең үздік бапкер-ұстаз» деген атақ берілген. Шығыс Қазақстан облыстық және Семей қалалық мәдениет басқармалары Дәметкен Омарбаева атындағы республикалық ақындар сайысын өткізген.

РАМАЗАН АЙГҮЛ

Әдебиеттанушы.

1965 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданында дүниеге келген.

1987 жылы ҚазМУ-дің журналистика факультетін үздік дипломмен тәмамдаған.

1995 жылдан бастап Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің журналистика тарихы кафедрасында аға оқытушы, доцент болып қызмет атқарды. 2006-2009 жылдар аралығында Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының докторанты болды.

Қазіргі уақытта Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің халықаралық журналистика кафедрасының доценті болып еңбек етіп жүр.

1998 жылы «Әлем баспасөзі тарихынан» (авторлык бірлестікте), 2006 жылы «Шетел журналистикасының тарихы» атты оқу құралдарын жарыққа шығарды. 40 шақты ғылыми мақаланың, бірнеше типтік бағдарламаның авторы.

САБЫРБАЙҚЫЗЫ ҚУАНДЫҚ

Ақын, әнші.

XIX ғасырдың ортасында Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының Құндызды өңірінде дүниеге келген.

Әкесі - әйгілі айтыс ақыны Сабырбай қызын жас күнінен өнерге баулиды. Қуандық қыз Абаймен сөз қағысып, өз өлеңдерін сынатқан. Абай өлеңдері мен қара сөздерін жаттап, елге таратушылардың бірі. Оның бұл еңбегіне М. Әуезов жоғары баға берген.

Қуандықтың өмірі мен ақындық өнері толық зерттелмеген. Ақынның өз әкесі Сабырбаймен, Абаймен сөз қағысулары, басқа да айтыстары Орталық ғылыми кітапхананың сирек қолжазбалар корында сактаулы.

XX ғасырдың басында Шұбартау ауданында қайтыс болған.

САҒЫНДЫҚҰЛЫ ЖАНАҚ

Ақын.

1870 жылы қазіргі Шығыс Қазакстан облысы Абыралы ауданының Жақсы Абыралы қонысында дүниеге келген.

Ауыл молдасынан дәріс оқып, хадимше хат танып, діни білім алған. Әкесі Сағындық құсбегі кейіннен Түркістан өңіріндегі Қарнақ медресесінде, Ташкент қаласындағы медреседе оқытқан.

1790-1797 жылдары Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісіне қатысып, қозғалыс жаршыларынын бірі болады.

1846 жылы жазда ел аралаған поляк А. Янушкевич жазған Жанақ - осы Жанақ. Ақын қазақтың батырлық эпостарының, махаббат дастандарының көбін жатқа білген. Көптеген дастан, өлең-толғаулар шығарған Жанақты Ш. Уәлиханов жоғары бағалаған. Оның жырларын алғаш рет Ы. Алтынсарин мен В.Радлов жинаған. Бірнеше өлеңі «Бес ғасыр жырлайды» (1985, 1-том) жинағында басылған. өмірін зерттеуші С. Тәбәрікұлы «Жанақ атты зерттеулер мен мақалалар кітабын жарыққа шығарды. Шығармалары Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қорында сақтаулы

1945 жылы қайтыс болған.

ТУҒАНБАЕВ ҚАШАФ

Ақын.

1924 жылы 20 мамырда бұрынғы Семей облысының Абай ауданындағы Қайнар ауылында туған. Мектеп бітірнен кейін аудандық «Социалды шаруа» газетінде хатшы болып қызмет істейді.Ұлы Отан соғысына қатысқан. Соғыстан кейінгі жылдарда Семей облыстық лекция бюросында лектор, облыстық «Екпінді» газетінде бөлім меңгерушісі Абайдың мемориалдық мұражайында директор, Абай атындағы Семей облыстық театры әдебиет бөлімінің меңгерушісі болды.

Лирикалық өлеңдер мен дастандардан құралған тұңғыш кітабы «Партбилет» деген атпен 1958 жылы шыққан. 1979 жылы «Бұлақ» өлең жинағы жарық көрді. Ұжымдастыру тұсындағы ауыл өмірін бейнелейтін «Қызыл Катран» пьесасы облыстық театр сахнасында қойылған.

1993 жылы қайтыс болды.

ШӘКӘРІМҰЛЫ АХАТ

Ақын.

1900 жылы Шыңғыстау бөктерінде туған.

Шәкерім Құдайбердіұлының ұлы. Семей педагогтік техникумын (1927), ҚазПИ-ді бітірген (1935). 1927-1934 жылдары туған ауылындағы, 1934-1939 жылдары Шымкент қаласындағы, Жамбыл облысы аудандарындағы орта мектептерде, 1967 жылға дейін Алматы облысы мектептерінде ұстаздық еткен.

1969-1984 жылдары Абайдың Жидебайдағы мұражайының директоры болып қызмет етті.

Ел тағдырын, халықтың әлеуметтік хал-ахуалын терең толғайтын көптеген өлең-жырлары, кең тынысты туындылары бар.

Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет Белгісі» ордендерімен, медальдармен марапатталған. 1984 жылы Семей қаласында өмірден озды.

ШӘКЕРІМҰЛЫ ЗИЯТ

Ақын, драматург.

1908 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданында дүниеге келген.

Шәкерім Құдайбердіұлының ұлы. 1931 жылы ел басына түскен қиыншылықта әке ақылымен «жұртпен бірге Қытайға кетуге мәжбүр болған. 1934 жылы Шығыс Түркістандағы Сарысүмбе қаласында қысқа мерзімді оқытушылар курсын бітіреді де, Алтай аймағының оқу-ағарту бөлімінде қызмет етіп, ойын-сауық істерін ұйымдастырумен айналысады. 1935 жылы Үрімжі қаласындағы қазақ-қырғыз ағарту ұйымы ойын-сауық бөлімінің меңгерушісі және «Шыңжаң» газеті қазақ редакциясында әдебиет бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарады.

«Аюбай үкірдай» деген пьеса жазып, ол туындысы Сарысүмбе қаласында сахнаға қойылған. Ескі мен жаңаның тартысы жайындағы «Шал мен баланың айтысы» атты пьесасы 1935 жылы сахналанды.

Режиссер ретінде «Қалқаман – Мамыр», «Қарагөз», «Жалбыр» пьесаларын сахнаға шығарды.

1932 жылы «Шәкәрімнің қайғылы өліміне байланысты арнау», 1935 жылы «Қоңырат» туындыларын жазған.

1937 жылы жаламен ұсталып, хабар-ошарсыз кетеді.

ЫСҚАҚҰЛЫ КӘКІТАЙ

Ақын, Абай мұрасын тұңғыш бастырушы.

1868 жылы бұрынғы Семей облысының Абай ауданында дүниеге келген.

8жасынан бастап ауыл молдасынан 4 жылдай оқып, түрікше, арабша хат таныған. Кәкітайдың ерекше зеректігін байқаған Абай 1882 жылы оны өз бауырына басып, Мағауиямен бірге тәрбиелеген. Семейге ертіп барып, білім алуына көмектескен. Абайдың ақыл-кеңесімен Тұрағұл екеуі қара сөз, аударма, көңіл күй тақырыбындағы қысқа өлеңдер жазады.

1904 жылы Абайдың сүйікті ұлы Мағауия, іле-шала ұлы ақынның өзі, одан кейін үлкен баласы Ақылбай қайтыс болып, Құнанбай әулеті үлкен қайғыға душар болғанда барлық ауыртпалықты Кәкітай бірге көтеріседі. Жидебайда бала оқытып жүрген молда Мүрсейіт Бікеұлына бұрыннан жинап жүрген Абай шығармаларын көшіртіп жазғызады. Абайдың баласы Тұрағұлмен бірге ақын мұрасын жинастырып, баспаға әзірлейді. Әлихан Бөкейханов Абайдың тұңғыш өмірбаянын жазып, онда ақын өміріне қатысты барлық деректерді Кәкітай бергенін атап өткен. 1905 жылы Әлиханның кеңесімен Абай шығармаларын баспаға әзірлейді. 1909 жылы Абайдың тұңғыш жинағы «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» (бастырған: Кәкітай, Тұрағұл Құнанбайұғыландары) деген тақырыппен Санкт-Петербургте жарық көріп, барлық данасы Семейдегі Кәкітайға жіберіледі де, сол жерден бүкіл қазақ даласына тарайды. Кәкітайдың осы жинақта жариялаған Абай туралы өмірбаяндық мақаласын М. Әуезов жоғары бағалаған.

1915 жылы қайтыс болған.

ЮРОВСКАЯ ОЛЬГА

Жазушы, ақын. 1939 жылы 28 ақпанда Семей қаласында дүниеге келген.

1961 жылы Семей қызметкер,Өскемен облыстық телерадио-комитетінің, «Қазақстан» баспасының редакторы, «Вечерняя Алма-Ата» газетінің тілшісі, бөлім меңгерушісі болып істеген.

«Все в той же галактике» новеллалар жинағы, «Открытию равно» деректі повесі, «Лелька» повесі, «Дана мне радость», «Ливень» жыр жинақтары шыққан.

Бірнеше медальдармен марапатталған.

Уважаемый читатель присылаем Вам по вашему запросу список литературы по экономике!

Абеева, А. Н.

Эффективная система управления автотранспортных предприятий [Текст] / А. Н. Абеева // Основы экономики. - 2009. - №2-3. - С. 24-25.

Киртаев, Б.

Коррупция - это социальное зло [Текст] / Б. Киртаев // Основы экономики. - 2009. - №1. - С. 3-4.

Торопкин, С.

Кризис - по нам, а мы - по кризису [Текст] / С. Торопкин // Основы экономики. - 2009. - №1. - С. 5-7.

Сейдазимов, Берик.

Роль микрофинансирования в социально-экономическом развитии Казахстана [Текст] / Б. Сейдазимов // Основы экономики. - 2009. - №1. - С. 23-24.

Байбусинов , Д. А.

Управление инновационным развитием Республики Казахстан [Текст] / Д. А. Байбусинов // Транзитная экономика. - 2009. - №1. - С. 15-20. - Библиогр. в конце ст.

Порохов, Евгений.

Правовые основы налогового планирования [Текст] / Е Порохов // Мысль. - 2009. - №8. - С. 33-40.

Казаирова, А. Р.

Совершенствование организации воспроизводства и обеспечение технического обслуживания сельскохозяйственной техники [Текст] / А. Р. Казаирова // Транзитная экономика. - 2009. - №1. - С. 34-41. - Библиогр. в конце ст.


Жунусов, Б. Г.

Совершенствование механизма сетевых связей и технологических цепочек пищевого кластера Акмолинской области [Текст] / Б. Г. Жунусов, Р. Ж. Курманов // Транзитная экономика. - 2009. - №1. - С. 88-91. - Библиогр. в конце ст.

 

Оценка результативности регулирования денежного обращения в 2004-2008 годах [Текст] / А. Т. Джумабекова // Транзитная экономика. - 2009. - №1. - С. 97-106.
Рубрики:
Финансы -- Денежное обращение
Казахстан

Саханова, А. Н.

ВУЗовская наука и экономика знаний [Текст] / А. Н. Саханова, М. Ж. Садыкова // Транзитная экономика. - 2009. - №2. - С. 5-11. - Библиогр. в конце ст.

Шакалиев, А. А.

Основные меры по стабилизации продовольственного рынка [Текст] / А. А. Шаккалиев // Транзитная экономика. - 2009. - №2. - С. 46-49. - Библиогр. в конце ст.

Пралиев , Г. С.

Эффективность деятельности сельскохозяйственных кооперативов [Текст] / Г. С. Пралиев // Транзитная экономика. - 2009. - №2. - С. 54-57. - Библиогр. в конце ст.

Омиртаев, Д.

Развитие рынка ценных бумаг как источника внутреннего инвестирования экономики [Текст] / Д. Омиртаев // Транзитная экономика. - 2009. - №2. - С. 66-71. - Библиогр. в конце ст.

Кельмагамбет, А. Э.

Женская занятость в условиях мирового финансового кризиса [Текст] / А. Э. Кельмагамбет // Транзитная экономика. - 2009. - №2. - С. 97-102. - Библиогр. в конце ст.

Казаирова, А. Р.

Перспективы развития рынка сельскохозяйственной техники в условиях рынка [Текст] / А. Р. Казаирова // Транзитная экономика. - 2009. - №2. - С. 103-111. - Библиогр. в конце ст.

Тулепбекова, А. А.

Эффективное размещение участников хлопково-текстильного кластера в Южно-Казахстанской области [Текст] / А. А. Тулепбекова // Транзитная экономика. - 2009. - №2. - С. 112-120. - Библиогр. в конце ст.

Гаджиев , Ф. Ш.

Вопросы анализа резервов эффективности использования производственных мощностей [Текст] / Ф. Ш. Гаджиев // Транзитная экономика. - 2009. - №2. - С. 121-128. - Библиогр. в конце ст.

Ширшова, Л. В.

Роль частного бизнеса в повышении конкурентоспособности национальной экономики [Текст] / Л. В. Ширшова // Транзитная экономика. - 2009. - №3-4. - С. 36-39. - Библиогр. в конце ст.

Нуркеева, А. Д.

Формирование эффективности системы управления операционными рисками в компании [Текст] / А. Д. Нуркеева // Транзитная экономика. - 2009. - №3-4. - С. 70-79. - Библиогр. в конце ст.

 

Отечественная экономика пополнилась четырьмя новыми производственными предприятиями [Текст] : фонд Национального благосостояния Самрук-Казына // Финансы и кредиты. - 2009. - №1. - С. 23.

Здравствуйте! По Вашему запросу в нашей 
библиотеке нет литературы, но Мы можем отправить
 Ваш запрос в областную библиотеку.  

Здравствуйте! Уважаемый читатель!

Понятие "Славянская любжа" очень обширная. Разные источники трактуют по разному, но схожи они в одном, что это наука о гармонии и согласии в семье. В фонде областной библиотеки и в УБД казахстанских и российских библиотек литературы по данной конкретной тематике нет. Предлагаем интернет ссылки , где вы сможете найти текстовой вариант 1 части книги Никитиной Арины "Любомудрие" или "Славянская любжа"
- http://go.mail.ru

-http://alternative-view.info/digest/4799-lyubomudrie-seminar-ariny-nikitinoj.html.

Здравствуйте, у нас много литературы о городе Астане!

Предлагаем Вам список литературы!

Есим, Гарифолла.

Философия Независимости / Г. Есим. - Алматы : Білім, 2011. - 384 с.

История суверенного Казахстана: 20 лет Независимости : историко-документальное исследование / под ред. д.и.н., проф. Б. Г. Аяган ; сост. Ж. У. Кыдыралина ; рец. А. М. Ауанасова ; Ин-т истории государства; Министерство образования и науки Республики Казахстан. - Алматы : Раритет, 2011. - 400 с.

Касымбеков , Махмуд.

Первый : очерки о Президенте Республики Казахстан / М. Б. Касымбеков . - 3-е изд., доп. и перераб. - Астана : Фолиант, 2011. - 424 с

Могильницкий В.М.

Наш Назарбаев : худож.-док. изд. / В. М. Могильницкий. - Астана : Елорда, 2009. - 240 с.

Назарбаев Н.А.

В сердце Евразии / Н. А. Назарбаев ; отв. за вып. Б. Г. Мухамеджанов. - Алматы : Жібек жолы, 2011. - 312 с.

Романов И.М.

Қазақстан = Казахстан = Kazakhstan : фотосуретті энциклопедия / И. М. Романов, В. А. Жандәулетов. - Алматы : Алматыкітап баспасы, 2010. - 464 б. : суретті.

Каримсаков М.

Консолидированное мнение / Каримсаков М. // Казахстанская правда. - 2012. - 23 февраля. - С. 6. - К предстоящему Астанинскому экономическому форуму.

Лемешев С.

G-global ждет гостей / Лемешев С. // Казахстанская правда. - 2012. - 15 февраля. - С. 2. - О предстоящем проведении Астанинского экономического форума и Инновационного конгресса.

Муканова А.

Нацелены на диалог : V Астанинский экономический форум включит 27 основных мероприятий / Муканова А. // Казахстанская правда. - 2012. - 18 февраля. - С. 3

Муканова А.

О выходе из кризиса - на G-Global / Муканова А. // Казахстанская правда. - 2012. - 16 февраля.

Шаяхметова, Надежда.

Форум глобальных вызовов и перемен / Н. Шаяхметова // Деловой мир. - 2011. - № 2. - С. 18-21.

Абишев, Газиз.

Евразийский ХАБ в сфере инноваций / Г. Абишев // Деловой мир. - 2012. - №3. - С. 36-37.

Сакенова , Асем.

Ты как вольная птица / А. Сакенова // Юридическая газета. - 2011. - 1 июля. - С. 4.

Наурузова, Айнагул.

Пирамида Астаны. Мир и согласие - основа процветания / А Наурузова // Астана. - 2010. - №1. - С. 48-49.

Тулиндинова Жанар

Пирамида, спираль и открытая книга / Жанар Тулиндинова // Астана. - 2009. - №3. - С. 6-9.

Литература

1. Воронин И.В., Куликов М.А. Анализ хозяйственной деятельности лесхозов. –М.: Лесная промышленность, 1972. –с.222-225

2. Введение в лесную экономику. (П.Х.Пирс) – М.: Лесная промышленность, 1993. –с.333-336

3. Калиев Г.А., Темиров Н.Т. Справочник по рыночной экономике. НПЦ «Бастау», Алматы, 1993.-с. 416-420

4. Лесной Кодекс РК. – Астана, 2003. –с.129-132

5. Тришин В.С. Экономика труда в лесном хозяйстве. – М.:1980. –с.186-190

6. Хозяйственный механизм в лесном комплексе: (Петров А.П., Бурдин Н.А.) – М.: Лесная промышленность, 1990. –с. 180-182

Литература

1. Байзаков С.Б., Токтасынов Ж-П. И др. Леса и лесное хозяйство Казахтана, изд. «Рылым», Алматы, 1996. -с.405-409

2. Воронин И.В., Куликов М.А. Анализ хозяйственной деятельности лесхозов. –М.: Лесная промышленность, 1972. –с.417-420

3. Калиев Г.А., Темиров Н.Т. Справочник по рыночной экономике. НПЦ «Бастау», Алматы, 1993.-с. 418-425

4. Лесное хозяйство мира: (Воробьев Г.И., Мухмедшин К.Д. и др.) –М.: Лесная промышленность, 1984. –с.316-319

5. Тришин В.С. Экономика труда в лесном хозяйстве. – М.:1980. –с.138-145

6. Хозяйственный механизм в лесном комплексе: (Петров А.П., Бурдин Н.А.) – М.: Лесная промышленность, 1990. –с. 218-219

Литература

1. Воробьев Г.И., Воронин И.В. Экономика лесного хозяйства СССР: учебн. для вузов –М-: Агропромиздат, 1985. –с.351-355

2. Воронин И.В., Куликов М.А. Анализ хозяйственной деятельности лесхозов. –М.: Лесная промышленность, 1972. –с.275-286

3. Введение в лесную экономику. (П.Х.Пирс) – М.: Лесная Калиев Г.А., Темиров Н.Т. Справочник по рыночной экономике. НПЦ «Бастау», Алматы, 1993.-с. 233-239

4. Лесной Кодекс РК. – Астана, 2003. –с.389-392

5. Лесное хозяйство мира: (Воробьев Г.И., Мухмедшин К.Д. и др.) –М.: Лесная промышленность, 1984. –с.402-405

6. Тришин В.С. Экономика труда в лесном хозяйстве. – М.:1980. –с.415-419

Литература

1. Байзаков С.Б., Токтасынов Ж-П. И др. Леса и лесное хозяйство Казахтана, изд. «Рылым», Алматы, 1996. -с.301-305

2. Воробьев Г.И., Воронин И.В. Экономика лесного хозяйства СССР: учебн. для вузов –М-: Агропромиздат, 1985. –с.115-120

3. Воронин И.В., Куликов М.А. Анализ хозяйственной деятельности лесхозов. –М.: Лесная промышленность, 1972. –с.246-251

4. Введение в лесную экономику. (П.Х.Пирс) – М.: Лесная промышленность, 1993. –с.145-155

5. Тришин В.С. Экономика труда в лесном хозяйстве. – М.:1980. –с.258-260

6. Хозяйственный механизм в лесном комплексе: (Петров А.П., Бурдин Н.А.) – М.: Лесная промышленность, 1990. –с.354-360

Литература

1. Байзаков С.Б., Токтасынов Ж-П. И др. Леса и лесное хозяйство Казахтана, изд. «Рылым», Алматы, 1996. -с.74-76

2. Воробьев Г.И., Воронин И.В. Экономика лесного хозяйства СССР: учебн. для вузов –М-: Агропромиздат, 1985. –с.204-209

3. Воронин И.В., Куликов М.А. Анализ хозяйственной деятельности лесхозов. –М.: Лесная промышленность, 1972. –с.245-256

4. Лесное хозяйство мира: (Воробьев Г.И., Мухмедшин К.Д. и др.) –М.: Лесная промышленность, 1984. –с.275-281

5. Тришин В.С. Экономика труда в лесном хозяйстве. – М.:1980. –с.37-41

6. Хозяйственный механизм в лесном комплексе: (Петров А.П., Бурдин Н.А.) – М.: Лесная промышленность, 1990. –с. 214-218

Сәлеметсіз бе! Сізге Тілеуке Құлекеұлы туралы ақпарат жіберіп отырмыз.

Тілеуке Құлекеұлы

Шал Ақын, Тілеуке Құлекеұлы (1748-1819) халық ақыны, Абылай ханның замандасы. Тiлеуке Құлекеұлы қазiргi Ақмола облысы Азат темiр жол станциясының маңында дүниеге келген. Шал ақынның әкесi Құлеке батыр Тәңiрбердiұлы қазақ-қалмақ соғысының атақты батырларының бiрi. Ол Абылай ханның ширек ғасырдай уақытта ең жақын қадiрлес досы, сенiмдi батыры, беделдi елшiсi болып, орта жүздiң iшiндегi ел бастаған, қолбасшы адамы болған. Ол 1742 жылы Орта жүз атынан Ресейдің қол астына қарау туралы ант берушiлердiң бiрi болған. Абылай хан атынан Ресей мемлекетiне елшiлiкке барғаны туралы деректер сақталған. Анасы - үйсін тайпасынан шыққан атақты Төле бидiң қызы. Құлеке мен оның ағасы Тiлекенiң соғыстағы ерлiгi жайлы әңгiмелер ел iшiнде күнi бүгiнге дейiн айтылады. Құлеке жайында Алматы мұрағатында нақты деректер де сақталған. Ауызша жеткен әңгiме бойынша Шал ақын қоян жылы, 71 жасында дүниеден өткен, бұл есеппен алғанда ақын өмiрiн зерттеушiлер 1819 жылы қайтыс болды дейдi. Қариялардың айтуы бойынша Сергеев (қазіргі Шал ақын) селосының қасындағы «Аютас» деген төбенiң жанында, Есiлдiң оң жағындағы үлкен бейiт iшiне жерленген, бiрақ қабiрi белгiсiз. Құлеке баласы Тiлеукенiң Шал ақын деп аталуы туралы ел iшiнде бiрнеше түрлi әңгiмелер бар. Ол бала кезінде тапқыр, зерек, ойға жүйрік, алғыр болған. Шал өлең шығарумен балауса жас кезiнен бастап айналысқан. Жасынан сөзге үйiр, шешен сөйлейтiн тiлге дiлмәр, ойлы жас болып көзге түседi. Жасынан ел арасы ақындарымен айтысқа да түсiп жүредi. Оның кiшкентайынан үлкендерше сөйлеуi, төрде отырып төрелiк айтқанына қарап жұрт Шал атап кетедi. Зерттеушiлердiң айтуы бойынша Шал ақынның тұңғыш өлеңi - «Өлеңге тоқтамайды Шал дегенiң».

Ол поэзиялық сөз жарыстардың шебері, көптеген айтыстарға қатысқан. («Шал ақынның қызбен айтысы», «Бәйбіше мен Шал ақынның айтысы», «Шал ақын мен жігіттің айтысы», т. б.). Ертерек дәуiрлерден қалыптасып, жалғасып келе жатқан ақындық дәстүрдi ХVШ ғасырда өмiр сүрген Тәтiқара, Көтеш ақындардан кейiнгi қазақ поэзиясын дамыта түседi. Оның бұл салада қосқан үлесi үлкен.

Өлең термелерi, толғау тақпақтары сан жағынан мол, сапа жағынан мазмұнды, көркем және тақырыбы да кең. Шал ақын қазақ поэзиясындағы лирикалық өлең жанрын, өз замандастарымен салыстырғанда, жан-жақты толықтыра түсiп, көркемдiгiн арттырды. Бұл тұрғыдан алғанда оны толғауды көркемдiк шегiне жеткiзе бiлген Бұқар жыраумен ғана салыстыруға болады. Сондықтан да кейiнгi кезеңдерде өмiр сүрген ақындар Шал ақынды ұстаз тұтты. Шал ақынның өлең, жырлары кезiнде ел арасына кеңiнен таралған.

Шалдың бiзге жеткен шығармалары негiзiнен әр жерде әр түрлi себептермен суырып салып айтқан шағын өлеңдерден тұрады. Терме-тақпақтары, нақыл сөздерi, сөз қағыстары да баршылық. Шалдың ұзақ эпикалық жырлар шығарғандығы, қазақ халқының шежiресiн өлеңмен жазғаны да Шоқан Уалихановтың еңбектерiнен белгiлi.

Шал ақын - өз заманының беделдi ақыны. Оның өлеңдерi өз кезiнiң өзектi мәселелерiн көтерiп, халыққа адамгершiлiк ақыл-ғибрат бередi.

Шал ақынның шығармалары негізінен 1960 жылдан басылып шыға бастады, сол кездері оның шығармалары туралы ғылыми-зерттеу мақалалары да жарияланды. «ХVІІ-ХIХ ғасырлардағы қазақ ақындары шығармалары» (1962), «Үш ғасыр жырлайды» (1985) басылымдарының алғы сөздерінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, профессор И.Дүйсенбаев Шал ақынның шығармаларын Бұхар жырау, Тәттіқара, Ақтамберді есімдерімен қатар қояды.

Шал ақынның шығармалары жоғарыда аталған басылымдардан басқа «Алдаспан» (1971), «ХV-ХVШ ғасырлардағы қазақ поэзиясы» (1982), «Бес ғасыр жырлайды» (1985-1989) жинақтарына енген. 1999 жылы Алматының «Дайк-Пресс» баспасынан «Шал Құлекеұлы» (Шығармалары. Зерттеулер) атты 364 беттiк көлемдi кiтап басылып шыққан болатын.

1999 жылғы желтоқсанның 14-де Елбасының Жарлығымен ақынның туған ауданы «Шал ақын ауданы» деп аталды.

Здравствуйте, высылаем Вам информацию к 100-летию футбола.

Казахскому футболу 100 лет

В 1913-1914 годы в Семипалатинске появляются первые казахстанские футбольные команды: ССК, «Олимп», «Ласточка», «Орлята» и «Ярыш». По одной из версий в Семипалатинск, входивший тогда в число крупнейших в Средней Азии и Сибири торговых центров, футбол был «завезен» побывавшими в Англии купцами. В составе ФК «Ярыш» выступал прославившийся впоследствии далеко за пределами Казахстана литератор, этнограф и поэт Мухтар Омарханович Ауэзов (1897-1961).

Вместе с Мухтаром Ауэзовым пионерами отечественного футбола в составе «Ярыша» были Ахметсалим Каримов (капитан), Касымхан Мухаммедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мухаммед Сайдашев, Юнис Нигматуллин, Амиржан Сыздыков, Габдулхан Габбасов, Мухамедулла Курманов, Гусман Ямбушев, Сабыржан Ахмедшин, которые вместе с другими энтузиастами положили начало развитию казахстанского футбола.

Согласно сведениям, найденным старейшим семипалатинским футбольным историком Евгением Юдиным, именно «Ярыш» стал первой казахстанской командой, сыгравшей международный поединок. Речь идет о нескольких матчах «Ярыша» с футболистами, из числа содержавшихся в Семипалатинске военнопленных времен первой мировой войны. Определенный интерес к этим играм вызывает то, что, как сообщал в своих материалах Е.Юдин, в составе команды пленных против «Ярыша» несколько раз сыграли два участника Олимпийских игр 1912 года! Свои матчи первые казахстанские футболисты проводили на площади, где до революции каждую осень развертывалась знаменитая в то время Семипалатинская ярмарка.
Несмотря, что Семипалатинск является Родиной казахстанского футбола, команда мастеров здесь появилась лишь спустя полвека. В 1964 году был образован футбольный клуб «Цементник», который стартовал в VI зоне РСФСР, класса «Б», где выступали команды Сибири и Дальнего Востока. Командой руководил Владимир Алексеевич Котляров, а «Цементник» занял 16-е место из 18 команд. Тон в той команды задавали Валерий Юнг, Анатолий Богачек, Анатолий Полосин, Виктор Каратаев, Владимир Канаев, Владимир Антонов, Виктор Ольховский, Валентин Дышленко, Анатолий Акулов, Анатолий Семенюк, Виталий Гурлач, Виталий Филин, Виктор Лукашов, Анатолий Анциферов, Леонид Водзинский, Николай Неверов, Вячеслав Усатов, Виктор Шевелев, Владимир Часовских, Геннадий Наумушкин.
В 1969 году впервые семипалатинский «Цементник» вошел в число призеров, заняв 2-е место в казахстанской зоне.
Следующий, 1970-й год стал золотым для «Цементника».

В 1971 году семипалатинская команда впервые стала именоваться «Спартаком», и второй год подряд стала чемпионом своей зоны.

В настоящее время в Семее идут подготовительный работы к празднованию юбилея футбола. Например, в 2013 году в городе появятся новые строительные проекты - крытый стадион, а также футбольный манеж для городского клуба, защищающего честь Семея на соревнованиях.

Интернет:

http://ffs.kz

http://www.kff.kz

Литература:

Аким города проинформировал. [Текст] / сост. Е. Гуляева // Спектр. - 2012. - 19 дек. - С. 4-5 .

Биданова, А. Футбольный век - не поле перейти [Текст] / А. Биданова // Казахстанская правда. - 2012. - 21 декабря. - С. 19.

Минченко, В. 100-летию футбола - 100 футбольных полей [Текст] / В. Минченко // Рудный Алтай. - 2012. - 7 ноября. - С. 1, 2.

Макаров, Ю. Любимы, как в былые годы. [Текст] / Макаров Ю. // Казахстанская правда. - 2012. - 5 октября. - С. 19.

Никифоров, В. По 100 футбольных мячей - каждому округу [Текст] : [в 11 округах Шемонаихинского района пройдут спортивные праздники в честь 100-летия казахстанского футбола] / В. Никифоров // Рудный Алтай. - 2013. - 9 февр. - С. 8.

Сізге Шәкір Әбенов туралы ақпарат және әдебиеттер тізімін жіберіп отырмыз.

ӘБЕНҰЛЫ ШӘКІР

(1901-1994)

Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Құндызды ауылында туған. Ауыл молдасынан, Семейдегі приход мектебінде, Уфадағы Ғалия медресесінде оқыған. 1916 жылы Семейдегі ер балалар гимназиясына оқуға қабылданады. Алғашқы «Борсықтар» деген өлеңі «Айқап» журналында басылған (1916). Шығармалары 1936 жылдан бастап баспасөзде үзбей жарияланды. 1937 жылы «Әдебиет және искусство» журналында жарық көрген. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасы оның ақындық атағын шығарады. Жас ақын 1937 жылы «халық жауы» атанып, ұсталып, артынша түрмеден қашып шығып, көрші Қырғыз еліне асып кетеді. 1939 ж. Алматыға қайта оралып, Қазақстан ғылыми-зерттеу орталығына Жанақ, Сабырбай, Түбек, Дулат, Байкөкше ақындардың әдеби мұраларын жинастырып, алғаш қағаз бетіне түсіріп, тапсырады. 1940-1941 жж. Жамбылдың әдеби хатшысы қызметін атқарған. Ол жалған айыптау негізінде ұсталып, Семей түрмесіне айдалады. Отан соғысы басталған соң, өз еркімен майданның алғы шебіне аттанған. 1945 ж. саяси қуғындау қайта басталып, саяси тұтқын ретінде Сібірге айдалып, Александров абақтысына қамалады. 1955 жылы түрмеден босанып, Құндыздыға қайтып оралған ақын 1961 жылы толықтай ақталып, өмірінің соңына дейін еліне қызмет етті.

«Кейпін батыр» (1939), «Таң-шебер - Жапал» (1962), «Ортақ арал» (1968), «Қорқыт қобызы», «Пәрмен», «Алданған қыз», «Патша мен байғыз», «Ана махаббаты», «Тоқтамыс батыр» атты дастандары «Шыңғыстау» (1980), «Шыңғыстау сазы» (1985), «Дастандар» (1991) деп аталатын жыр жинақтарына, тағы басқа басылымдарға енген. Айтыс ақыны ретінде кеңінен танымал оның Т.Әміреновпен айтысы «Айтыс» (3-т., 1968) жинағында жарияланды. «Алтай аруы», «Сары жұлдыз» сияқты 20-дан астам төл ән, күйлері бар.

Әдебиеттер тізімі

1. Бейсекенов М.

Қос тұлғаның кейбір кездері / М. Бейсекенов // Ертіс өңірі. - 2009. - 20 мамыр. - Б. 4.

2. Еспенбетов, Арап.

Рымғали Нұрғали / А. Еспенбетов // Семей таңы. - 2010. - 15 сәуір. - Б. 3.

3. Жанғалиев, Төлеген.

Шәкір ақын мен Әзағаң / Т. Жанғалиев // Егемен Қазақстан. - 2012. - 21 наурыз. - Б. 6.

Сәлеметсіз бе! Сізге Төлеген Мұхамеджанов туралы ақпарат және әдебиеттер тізімін беріп отырмыз.

Мұхамеджанов Төлеген Мұхамеджанұлы - симфония, опера, камералық шығармалар жазған. Сан алуан киноларға,  театралдық қойылымдарға,  әндер, романстар, танымал аспапты музыкалары бар. Ақын, бірнеше жыр жинақтарының авторы.

Мұхамеджанов  Төлеген Семей облысы, Бесқарағай ауданына қарасты Беген ауылында дүниеге келген.

 Әкесі Нұрсейітов Мұхамеджан, анасы Забиева Сапура.

Музыка пәнінен дәріс берген тұңғыш  мұғалімі . Теміржан Базарбаев

Крупская атындағы Семей педогогикалық институтының түлегі (мамандығы тарихшы) 

Құрманғазы атындағы Мемлекеттік консерваторияда танымал сазгер Ғазиза Жұбановадан композиция сыныбында дәріс алған.

Чайковский атындағы Мәскеу консерваториясында  композиция сыныбының аспирантурасын аяқтаған.

 Музыканы 12 жасынан бастап жаза бастады. Төлеген Мұхамеджанов 20-дан астам кинофильмдерге музыка жазған.

Сазгердің шығармаларын есімі елге танымал әншілер орындауда, олардың қатарында;  Роза Бағланова. Ермек Серкебаев, Бибігүл  Төлегенова,Әлібек Дінішев, Роза Рымбаева, Ирина Понаровская,  Ирина Отиева, Батырхан Шөкенов, Нұржамал Үсенбаева, Стас Пьеха, Леонид Серебрянников, Мансур Ташматов, Нағима Есқалиева, Мақпал Жүнісова, Айжан Нұрмағамбетова, Бауыржан Исаев, Меруерт Түсіпбаева,  «На-На», «Дос-Мұқасан», «Ақынай» топтары және басқалар  бар.

Әндерден тыс, екі опера да жазған: «Алдар Көсе» және  «Жер — Ұйық» рок операсы, екі  музыкалық  комедия, Абай өлеңдеріне  және  Қытай ақыны   Ли-Боның туындыларына жазылған   вокалдық топтамасы екі  симфониясы,  «Махамбет»  симфоникалық  поэмасы,    симфониялық  оркестрге арналған песьасы,  танымал аспапты музыкаға арналған туындылары үш алльбом, екі шекті аспаптарға,  фортепианадағы үштік, екі шекті  квартетке, фортепианадағы   үштік, фортепианадағы  квинтет, аспапты қойылымдар бар.  

Әдбиетті бағындыруы кенеттен орын алған құбылыс десек те болады. Мұхамеджанов өлеңдерді кеш жаза бастады, алты жыл бұрын Жан Лун атты бүркеншек атпен жаза бастады. Оның алғашқы жинағы «Махабатты түсіндіру» атымен оқырмандарға жол тартты. Мәскеу қаласында жарық көрген бұл жинақ оқырман тарапынан үлкен қызығушылыққа ие бола алды, бұдан кейін екі жыр жинағы жарық көріп, бүгінгі таңда төртіншісі баспаға дайындалуда.   

Т.Мұхамеджановтың еңбек жолы 11 жасынан басталды, жазғы демалыс кезінде ауылда хат тасушы болып жұмыс істеді. Жазғы маусымда ағаш аралауда, құрылыста жұмыс істеді.

 Кеңес армиясы құрамында әскери борышын атқарды, Семейдегі педогогикалық колледжде ұстаздық етті, Құрманғазы атындағы Мемлекеттік консерваторияда дәріс берді.

  1987 жылы Абай атындағы  Мемлекеттік  опера және балет театрында  директор  қызметін атқарды.

Төлеген Мұхамеджанов - "Невада-Семей" қоғамдық қозғалысының белді мүшесі және қозғалыс жетекшісі Олжас Сүлейменовтің досы және пікірлесі. Осынау халықтық қарсылықты туғызған ұйымның әнұранына айналған

   "Заман-ай" әнінің авторы.

1990  жылдан бері  Т. Мұхамеджанов  қоғамдық - саяси шаралардың бірқатарын ұйымдастыруда: олардың қатарында халықаралық    "Азия дауысы" байқауы, Рухани  Келісім  Күндері  аясында қайырымдылық акциялары да ұйымдастыруға ұйытқы болуда. 

1998 -2004 жылдар аралығында  Астана қаласы Әкімінің орынбасары, 2004- 2007 жылдары ҚР Парламент Мәжілісінің  депутаты,  2007 жылдан бері  ҚР  Парламен  Сенатының депутаты.

Халықаралық «Рухани Келісім Конгресі» Қоғамдық Қорының  Президенті.

2011 жылдың, 1 желтоқсанында Мәскеу қаласында «Мәдениет арқылы бейбітшілік» Халықаралық Ассоциациясы Президиумы мүшелерімен Халқаралық «Мәдениет арқылы бейбітшілік» Ассоциациясының Президенті болып сайланды.

Бұл салада  атқарған жұмыстары қазақ мемлекетінің  әлеуметтік-мәдени беталысын қалыптастыру және нығайтуға бағытталған, халықаралық деңгейде ел мәртебесін көтеруге қосқан еңбегі  Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тарапынан жоғары бағаға ие болды. 

Төлеген Мұхамеджанов -  ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты ,  "Парасат" орденінің иегері.

Әдебиеттер тізімі

1. Ескенқызы А. Талантты жерлестерінің басын қосу үлкен жүректі азаматтың қолынан ғана келеді / А. Ескенқызы // Дидар. - 2009. - 29 қыркүйек. - Б. 5.

2. Зекенұлы Қ. Берекелі өңірдің бір белесі / Қ. Зекенұлы // Ертіс өңірі. - 2008. - 20 тамыз. - Б. 6.

3. Қожаев Қ. Алтай аясында - Бесқарағай / Қ. Қожаев // Ертіс өңірі. - 2009. - 16 қыркүйек. - Б. 8.

4. Құсанбаев С. Абайдың сөздерінің астарына үңілумен келемін / С. Құсанбаев // Дидар. - 2009. - 24 қыркүйек. - Б. 7.

Сәлеметсіз бе! Сізге Семей футболының тарихы туралы ақпарат жіберіп отырмыз.

Қазақ футболының отаны – Семей. Қазақстанда да футбол айрықша орны бар спорт түрі санатында.

1913-14 жылдары Семей қаласында ССК, “Олимп”, “Ласточка”, “Орлята” және “Ярыш” атты алғашқы қазақстандық командалар пайда болды. Кейбір деректерде аяқ доп ойынын ірі сауда орталықтарының бірі саналған Семей қаласына ағылшын саудагерлері алып келгені айтылады.

Кезінде «Ярыш» футбол клубының сапында қазақ атын әлемге «Абай жолы» роман-эпопеясымен танытқан Мұхтар Әуезов өнер көрсеткен. Мұхтар Әуезовпен бірге жасыл алаңға шыққан отандық футболдың қарлығаштары Ахметсәлім Кәрімов (капитан), Қасымхан Мұхаммедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұхаммед Сайдашев, Юнус Нигматуллин, Әміржан Сыздықов, Ғабдулхан Ғаббасов, Мұхамедулла Құрманов, Гусман Ямбушев, Сабыржан Ахмедшин секілді жеткіншектер біздің елде бұл спорт түрінің кең таралуына жол ашты.

Семейлік футбол жылнамашысы Евгений Один тапқан деректерге сүйенер болсақ «Ярыш» халықаралық бәсекеге қатысқан алғашқы команда болып есептеледі.

Футбол ойынын ағылшындар Ресейге XIX ғасырдың аяғында әкелсе, орыстар арқылы футбол қазақ жеріне жетті. 1912 жылы Мәскеуден Семейге Н.Н.Куприянов деген адам келіп, атақты көпес Плещеевтің дүкеніне қызметкер болып орналасады. Ол өзімен бірге доп, сетка және спорттық бұйымдар әкеліп, футбол ойынына әуестік танытқан жастарды жаттықтыра бастайды. 1913 жылы қаладағы ерлер гимназиясы мен семинариясында алғашқы футбол командалары ұйымдастырылады.

Семей қазақ жерінде алғашқы «халықаралық» жолдастық матч өткізілген орын болып саналады. Семейдегі тарихи-өлкетану мұражайында сақталған құжаттарға қарағанда, бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқынға түскен бірталай чех азаматтары қалада болыпты. Міне, солармен 1918 жылы ССК (Семипалатинский спортивный кружок) командасы ойнапты.
Семей қаласы қазақ футболының отаны және де оның М.Әуезов есімімен тығыз байланысты болғанын ағылшындар да мойындаған деп айтуға болады.

Бүгінде тарихта ізі қалған “Ярыш” футбол командасының ойыншылары (ішінде Мұхтар да бар) түскен фотосуреттің бір-екі түпнұсқасы ғана сақталған.

2009 жылдың соңында Семей жұртшылығын елең еткізген бір оқиға болды. Оның халықтың назарын аударатындай ерекшелігі – қазақтың әлемге әйгілі жазушысы Мұхтар Әуезовтың өміріне тікелей қатысты болуынан еді. 1913 жылы жас Мұхтар ойнаған еліміздегі алғашқы футбол командасы “Ярыштың” эмблемасы атамекенге оралды.

Интернет көздеріне сілтеме:

http://aladop.kz

Аltaynews.kz

www.ffs.kz

Әдебиеттер:

Ермырза, Әйгерім. Қазақ футболының ғасырлық тойы дүйім жұрттың назарын Семейге аударып тұр [Мәтін] / Ә. Ермырза // Ертіс өңірі . - 2013. - 16 қаңтар. - б. 1,3.

Ермырза, Әйгерім. Баға жетпес тарту [Мәтін] : [Қазақстандағы алғашқы футбол командасы "Ярыштың" таңбасы төрт жыл бұрын атамекенге оралған болатын] / Ә. Ермырза // Ертіс өңірі . - 2013. - 23 қаңтар. - б. 4.

Ермырза, Әйгерім. Геолог-футболшы [Мәтін] : [Семейлік футбол ардагері - Ғ.Рахымов туралы] / Ә. Ермырза // Ертіс өңірі . - 2013. - 30 қаңтар. - б. 9.

Есентаев, Әли. Футбол ардагерлерінің естелігі [Мәтін] : [Қазақ футболының 100 жылдығына орай теңбіл доп ардагерлері туралы мұражай мәліметтері, фотосуреттер берілген. ] / Ә. Есентаев // Ертіс өңірі . - 2013. - 30 қаңтар. - б. 9.

Сұлтанов Қ. Қазақ футболының Отаны командасын қолдай алмай ма? [Мәтін] / Ө. Сұлтанов, Д. Сейсенұлы // Ертіс өңірі. - 2010. - 24 наурыз. - Б. 17.

Сіздің сұрағыңыз бойынша Бегалин Мәжит Сапарғалиұлы туралы мәліметтерді жібердік.

Бегалин Мәжит Сапарғалиұлы

БЕГАЛИН Мәжит Сапарғалиұлы (22.2.1922, қазіргі Шығ. Қазақстан обл. Абай ауд. Дегелең ауд. - 5.5.19-78, Алматы) - кинорежиссер, Қазақстанның еңб. сің. өнер қайраткері (1966). 2-дүниежүз. соғысқа қатысқан. 1948 ж. Мәскеудегі Бүкілодақтық кинематография ин-тын бітірген. 1950 - 78 ж. "Қазақфильм" киностудиясында реж. болып, өз замандастары туралы "Бұл шұғылада болған еді" (1955), "Жерге қайта оралу" (1959). "Тұлпардың ізі" (1964) көркем фильмдерін қойды. Ш.Уәлиханов туралы "Оның күні туады" (1957), Б.Момышұлы жайында "Артымызда Мәскеу" сценарий авторы; 1967; 1968 ж. Фрунзе (қазіргі Бішкек) қаласында өткен Орта Азия мен Қазақстан кино өнері байқауының бас жүлдесі мен 1- дәрежелі дипломы; М.Мәметова туралы "Мәншүк туралы баллада" (1969; 1970 ж. Минск қаласында өткен Бүкілодақтық кинобәйгедегі КСРО Қорғаныс мин-нің бас жүлдесі) секілді тарихи-ғұмырнамалық фильмдер Бегалиннің режиссерлік шеберлігін танытты. Реж. шығарм. туралы "Мәжит Бегалин" атты деректі фильм (1981) түсірілген. Еңбек Қызыл Ту, "Құрмет белгісі" ордендерімен марапатталған.

Өмір белестері

Семей облысының Дегелең (қазіргі Абыралы) ауданы — Сапарғали Бегалиннің туып-өскен жері. Осы бір табиғаты көркем де келісті жерде 1920 жылы Хамит, 1922 жылы Мәжит атты Сапекеңнің екі баласы дүниеге келді. Екеуі бірінен-бірі айырғысыз, егіз баладай тетелес өсті. Тек Хамит жуас, сабырлы, ал Мәжит болса еркінірек, ашық, жігерлі боп ер жетті. Ауыл адамдары жуас, ақылды Хамиттен бірдеңе шығады деп, Мәжиттен гөрі оған көп мақтау айтатын. Жас күнінде, тіпті ер жеткеннен кейін де тетелес өскен ағалы-інілі жандарға екі түрлі баға беру ағайындардың сүйегіне біткен әдет пе деп ойлаймын.

Енді Мәжиттің балалық шағынан сыр өрбітелік. Өйткені балалық шақ — адам өмірінің бастау бұлағы. Адамның мінез-құлқы, зейін-қабілеті, дүниеге көзқарасы бала кезде қалыптасады. Мәжиттің айтуынша, оның бала кезінде ерекше бір қасиеті болған көрінеді. Мәжит кішкентай кезінде құлынды аса жақсы көреді. Әрине, қазақта құлынды жек көретін бала табылмас. Бірақ Мәжиттің жақсы көруі ерекше бөлектін. Ол жаздыгүні желіде байлаулы тұрған құлындардың қасынан шықпай сипап, жалын тарап, кекілін өріп, әдемі өрнек тағып, кешке дейін солармен бірге болады. Құлыңдардың қарны ашты деп ағытып жіберіп, ауылды талай қымызсыз қалдырып, таяқ та жеген күндері болған. Бірақ одан түзелген Мәжит жоқ, қайта үлкендермен таласып: «Немене, күні бойы ми қайнатар ыстықта аш жатады да қояды бұл байғұстар. Сіздер күні бойы тамақ ішесіздер ғой»,— деп күңкілдей жөнелетін.

Мәжитті Сапекеңнің інісі Әбдікәбір ағасы өте жақсы көруші еді. Ол кісі Мәжиттің бетінен қақтырмай, тіпті әке-шешесіне де тигізбей, мәпелеп өсірді. «Мынау Мәжиттікі»,— деп, кер биенің қоңыр тайын да Мәжитке мінгізген. Мәжит ол тайына шаң жуытпай, өзінен басқаны маңайына жүргізбейтін, тіпті Хамитке де мінгізбейтін.

Бір күні, ел жайлауда отырған кез, Мәжит балалармен асық ойнап, ұтылып қалса керек. Содан үйге келіп асық сұраса, барлық асық қыстауда қалған. Ыза кернеген Мәжит қоңыр тайға міне сала, 12-15 шақырым жердегі қыстауға тартады. Өкінішке орай, қыстауға жақындай берген кезде жаңбыр құйып кетеді. Сол кезде Мәжит үлкен күмбезді бейіттің ішіне кіріп паналайды. Сөйтіп отырғанда, кеш батып, қас қараяды. Үй іші, ауыл-аймақ боп Мәжитті іздейді. Таң ата жаңағы күмбездің ішінен әрең табады.Әрине, Әбдікәбір ешкімге тигізбейді, тек одан:

— Сен қорықпай қалай күмбезге кірдің, оған кіруді қайдан білдің?— деп сұрайды.

— Әрін аға талай айтқан, баяғыда батырлар адасып кетсе, не қатты жаңбыр жауса, осы мазардың ішіне кеп түнейді екен.

— Иә, иә... ол дұрыс, сен де дұрыс істегенсің,— деп, Әбдікәбір Мәжиттің өжеттігіне таң қалды.

Тағы бірде үй іші боп Мәжитті жоғалтып, іздеп жүрсе, ала күшігін құшақтап, құлындардың арасына барып ұйықтап қалыпты. «Айналайын»,— деп анасы бауырына басып, үйге алып қайтқан да кездер болған.

Есею жылдары

1929—1930 жылдары Сапекеңнің үйі Алматыға көшіп келді. Хамит пен Мәжит Некрасов атындағы № 10 мектепке оқуға барды. Кейіннен қалада көптеген жаңа мек-тептер ашылып, оқушыларды соған ауыстырғандықтан, Хамит пен Мәжит № 36 мектептен оқи бастады.

«Өміріміздің ең бір қызық кезеңі, албырт жастық шақ, алас ұрған балалық осы мектепте өтті»,— дейтұғын Мәжит пен Хамит. Мектепте көркемөнерпаздар үйірмесінің жұмысына белсене араласқан Мәжит «Гуси-лебеди» атты музыкалы пьесаға қатысып, домбырада ойнап, сол жылғы байқауда бірінші орынға ие болады.Мәжит спортқа да бейім еді. Ол қатыспаған спорттық ойындар кемде-кем: футбол, хоккей, допты хоккей, жеңіл атлетика, т. б. Сол кездегі спорт жарыстарының бәрінен де қалмайтынды. “Болып жатқан жаңалықтардың бәріне қатысып, араласқысы келіп тұрушы еді»,— деп еске алады ағасы Хамит.

Жасынан ерлікті, еркіндікті, адалдықты сүйіп өскен ол маңайынан қандай да болсын кемшілік көрсе, соны жойғанша тыным таппайтын. Ол дүниеге сәбилік таза көзқараспен қарап, өмірге соншалық ғашық, өмір сүруге, пайдалы іс тындыруға асық болды. Оқуын да тез оқып, мектепті де тез бітіргісі келді, сондықтан да бірге оқып жүрген достарының алдыңғы қатарында болды. 1940 жылы мектептің 9-класынан Тау-кен институтының дайындық курсына оқуға түсті.

1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда, Мәжит Новочеркасскідегі соғыс училищесіне оқуға аттанды. Оны 1942 жылы бітіріп, кіші лейтенант деген атқа ие болды. Алматыда құрылған 100-бригада құрамында Великие Лукиге майданға аттанды.

Соғыс жылдары Алматыға Москваның Үлкен театры, «Мосфильм», Бүкілодақтық мемлекеттік кинематография институты келіп паналағанды. Осы кезде опера театры-ның сахнасында Галина Уланова тәрізді атақты өнер жұлдыздары тамаша өнерлерін Алматы жұртшылығына паш етті және «Мосфильм» киностудиясы «Жамбыл». «Абай әндері» фильмдерін түсірді, сондай-ақ ВГИК-те талай ұлттың өкілдері білім алып, кинорежиссер, кинооператор мамандығын игеріп шықты. Міне, осы ВГИК-ке түссем деген ой Мәжиттің түн ұйқысын төрт бөліп жүретін. «Япыр-ай, білімім жетер ме екен, ол үшін көп дайындалу қажет» деген оймен ол күні-түні кітаптан бас алмай оқуға кірісті. Киностудияның көптеген артистері мен, режиссерлерімен танысып, ақылдасып та жүрді.

Бір күні Сапекеңе:

— Аға, ВГИК-ке түссем деймін, оған қалай қарайсыз?— деді.

— Қарағым, Мәжкен, бұл менің де ойымда жүрген жай еді. Мұныңды қолдаймын. Тек көбірек дайындық жүргіз, ұят болып қалмасын...— деді әкесі.

— Дұрыс айтасыз, аға, оны мен де жақсы білем,— деп,

Мәжит әкесі екеуінің ойы бір жерден шыққанға қатты қуанды. Оның қуанғанына Сапекеңнің де көңілі толды.

Сөйтіп, Мәжит 1943 жылы кинорежиссер болуға бекем бел буып, ВГИК-ке оқуға түсті. Мәжиттің бақытына қарай, ол орыстың атақты режиссері Герасимовтың класына алынды. Бұл тек Мәжиттің түсіне ғана енетін жағдай еді... Оқып жүріп ол Герасимовтің ассисенті болып, «Жас гвардия» фильмін түсіруге көмектесті. Содан кейін Чаурелидің «Берлиннің күйреуі», Сызғанның «Жамбыл» атты фильмдеріне ассисент болды, бір жағынан кішкене рольдерге өзі де қатысып жүрді. Атақты кинорежиссерлерден көп тәлім-тәрбие алып, тәжірибе жинақтап, дүниетанымы кеңейе түсті. Институт қабырғасында Бондарчук, Чухрай, Шукшиндермен дос болып, кино өнерінің өзіне беймәлім талай сырын ашты. Халқының тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін білмейінше, жақсы фильм түсіруге болмайтынына да көзі әбден жетті. «Өмірді білу үшін оқу, іздену керек. Білім — өмір айнасы, өмір кілті»,— деп түсінді ол.

Совет Одағының халық артисі Инна Макарова Мәжиттің ВГИК-ке алғаш келген кезін былай деп еске алады: «...Украин қыздары ән айтуға өте құмар, дауыстары зор, әдемі болатын. Кешке жатақханада жиналып украинның халық әндерін, соғыс кезіндегі әндерді айтатынбыз. Ішіміздегі ең көрікті, дарынды Харьковтен келген Олеся Иванова еді. Ол даусы зор, музыканың қабілеті ерекше, мінезі ашық, өте көңілді қыз болатын. Күнде кешке институтқа түсуге келген үміткерлерге жәрдем көрсететінбіз. Сол кезде қыздар арасында «Институтқа сұр костюмды, әдемі қазақ келді, өзі майданнан келген офицер екен, режиссерлік факультетке түспекші көрінеді»,— деген сөз шықты. Алғаш көргенімде, маған ол экраннан жаңа ғана шыққан шет елдің актеріндей әсер етті. Сыпайы, мәдениетті, шығыстың көркем жігіті Олесяның жүрегіне сөнбес от салды. Көңілдері жарасқан Мәжит пев Олеся бірінші курста-ақ үйленіп, отау тікті. Олар менің ең жақын достарым болды. Көріскен сайын жақын туыстай. бірімізді біріміз қуана қарсы аламыз.

Сол кезде Алматыдан ВГИК-ке алынғаңдар: мен, Олеся, Мәжит, Клара Лучко, Николай Розанцев, Адиба Ширахмедовалар еді. Кейіннен Мәжит Бегалин белгілі кинорежиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері болды. Олеся көп басты рольдерде ойнамағанымен, экранда өзіне тапсырылған рольдерді ойдағыдай орындап жүрді».

АЛҒАШҚЫ АДЫМ

1947 жылы ВГИК-ті бітіргеннен кейін, Мәжиттің режиссер ретінде алғашқы қойған фильмі — «Бұл шұғылада болған еді». Жас режиссердің алғашқы қадамын, тыр-нақалды еңбегін жұртшылық жақсы қабылдады. Оның дарынды екеніне, келешекте үлкен кәсіби режиссер болатынына көздері жеткен алдыңғы толқын ағалары Мәжитке ұядан жаңа ұшқан балапандай қанатының қатаюына қолдан келген көмектерін аямады.

Жас режиссердің алғашқы қадамына көмектескендердің бірі — Шәкен ағасы болатын, ол тіпті Мәжиттің маған ұсынған обком хатшысының ролінде өзі ойнады. Ұйымшылдық бар жерде еңбектің өрге бастайтыны аян емес пе...

Мәжиттің күндіз күлкі, түнде ұйқы бермейтін көкейтесті арманы бар еді. Институтқа түскеннен бастап армандағаны Шоқан образы болатын. Шоқан жайында фильм түсірудің өте қиын екендігін сезген ол қолымнан келе ме, келмей ме деп көп ойланып, толғанатын. Институтта жүргеннің өзінде-ақ ұстазы Сергей Апполинариевич Герасимовке бұл туралы талай рет айтқан, ақылдасқанды. Ол алдымен орыс халқының, қазақ халқының тарихын бес саусақтай жақсы білуін талап еткенді. Оны дұрыс түсінген Мәжит күн демей, түн демей ізденуге кірісті. Москва, Алматыда ол болмаған кітапхана қалмады. Ұлы жазушы Мұхтар, Сәбит, Ғабит, әкесі Сапарғали, міне, осы сыр сандықтардың Шоқан жөнінде білетіндерінің бәрін көкейге құйып алған болатын. Мәжитке Шоқан образы он жыл бойы маза бермеді Әрине, Шоқан сияқты қазақтың ғұлама перзентінің бейнесін және оның прогрессивтік ақыл-ойын, ағарту ісін экранда көрсету оңай емес екенін әркім де жақсы біледі, бірақ мұның зор бақыт екені де екінің біріне аян.

Кейде өзіңмен қанаттас өсіп, ойлас-пікірлес болған, өнер өлкесінде бірге жүріп, біте қайнасқан асыл жандардың қадір-қасиеті, дара мінез-құлқы араға уақыт салған сайын айқындала түседі екен.

Мәжит — басқа режиссерлерге ұқсамайтын, тек өзіне ғана тән қолтаңбасы бар шеберлік иесі болатын. Бұл ерекшелік оның түсірген барлық кинофильмдеріне тән еді. Ол ұсақ-түйек, жеңіл-желпі туындыларды түсіре салудан аулақ болды. Алдына үнемі зор міндет қойып, әлеуметтік маңызы бар тақырыптарға барды. Сондықтан Мәжиттің «Оның уақыты келеді», «Ел басына күн туса», «Мәншүк туралы ән», «Тұлпардың ізі» туындылары ұлттық өнерімізде үлкен із қалдырды. Ол туған елі мен Отаны үшін от кешкен қаһарлы күндерде қайыспаған қаһармандарды асқақтықпен жырлап, биік өнерге қол созған ардагер азамат еді.

Здравствуйте! По вашему запросу отправляем ответ!

Семипалатинск находится в самом сердце Евразии. Его географический центр установлен на пересечении линий 50 градусов широты и 80 градусов долготы к востоку от Гринвича в 40 км к западу от г.Семипалатинска.

Город начинался с Семипалатинской крепости, возникновение которой неразрывно связано с историей присоединения Казахстана к России. Интерес к казахской степи в XVI в. был обусловлен целым рядом объективных причин и субъективных обстоятельств, связанных с социально-экономическим развитием. По мере централизации и усиления государственной власти в России значительно возросли возможности торгового обмена и других отношений с восточными соседями.

Присоединение к России Казанского (1552г.), Астраханского (1556г.) и Сибирского (1598г.) ханств способствовало установлению Камского торгового пути, ведшего в Сибирь и в казахские степи. Стремясь к упрочению своих позиций в этом регионе и обеспечению безопасности восточных границ, царское правительство обосновало ряд русских городов и острогов: Тюмень, Тобольск, Тару, Томск и других.

С возникновением городов на границе со страной Номадов появилась благоприятная возможность обмена продуктов казахского скотоводческого хозяйства на русские товары, а также создания перевалочных пунктов для дальнейшего развития «азиатской торговли».

Впервые вверх по Иртышу русские двинулись после того, как обосновались на Таре и Тоболе и проникли в Среднюю Обь. Нужна была соль, и она нашлась в степных озерах Прииртышья.

Петр I, узнав о золоте на реке Яркенд, стал снаряжать в верховье Иртыша одну экспедицию за другой.

И было того золота, по словам сибирского губернатора, столь много, что добывалось оно «во время полноводья с помощью попон, ковров и сукон». Не мог оставить без пристального внимания преобразователь России манящей вести о загадочном яркендском золоте.

Рассматривая казахские степи как ворота к торгово-ремесленным центрам Средней Азии и к восточным рынкам, Петр I намеревался как можно шире использовать караванные пути, идущие через казахские степи, усилить транзитную торговлю со Средней Азией.

В начале XVIII века усилились действия царских властей, русских промышленников и купечества по закреплению стратегических рубежей на востоке и юго-востоке, причем на первый план выдвинулась военная линия по реке Иртыш.

22 мая 1714 года Петр I велел полковнику Ивану Дмитриевичу Бухгольцу отправиться в Тобольск, чтобы «взять там, у господина губернатора 1500 человек воинских людей и с ними идти на Ямыш озеро, где велено делать город». Создав базу на Ямыш озере (севернее Семипалатинска) и перезимовав там, И. Бухгольцу надлежало следующей весной держать путь к верховьям Иртыша и городу Еркету (Яркенду) и доподлинно установить, «каким образом и в которых местах по Дарье-реке тамошние жители золото промышляли».

Претворение царского указа затянулось на много месяцев. И.Бухгольц выехал из Москвы в Тобольск в августе 1714г., а отправился в путь к намеченной указом цели из столицы Сибирской губернии только в июле следующего года.

В 1716 году в Тобольск прибыли казахские послы батыры Бекболат Ешекев и Байдаулет Буршев, которые сообщили губернатору Сибири князю М.П.Гагарину, что казахи желают жить с Россией «в вечном миру» и «ездить в Тобольск для торгу», а также заключить с Россией военный союз против Джунгарии.

Поначалу все шло успешно: И. Бухгольц достиг Ямышозера, соорудил там городок. При содействии артиллерийского поручика Каландера 23 октября 1715г. на правом берегу реки Иртыша заложил крепость.

Все более углубляясь в жизненно важные центры казахских кочевий, окрыленная бескровными успехами, сибирская администрация, не дожидаясь уже указаний из Петербурга, летом 1718 года снарядила крупную экспедицию во главе с опытным фортификатором под­полковником Прокофием Ступиным с отрядом из солдат, казаков и артиллерии.

В 1718 году подполковник Прокофий Ступин из Ямышевской крепости направил до озера Нор-Зайсан экспедицию в количестве 200 человек под командованием капитана Инея «для проведывания пути водою вверх Иртыша реки и осмотру лесов и пристанных мест, где можно построить по Иртышу реке крепость». Экспедиция от Ямышевской крепости проделала вверх по Ир­тышу на «малых лотках» до того места, где ныне стоит Усть-Каменогорск, за 6 недель, «да через Камень 6 дней, а от Камня до Зайсана озера 3 недели».

Экспедиция обследовала берега озера и не нашла мест, пригодных для строения крепости, «потому, что камень и песок, а лесов нет».

Эта экспедиция принесла первые для русской науки наиболее достоверные сведения об озере Нор-Зайсан и верховьях реки Иртыш, о местах, удобных для строительства крепостей, о наличии строевого леса. Строительству Ямышевской крепости предшествовало сооружение командой полковника Матигорова небольшого острога летом 1716 года около озера Ямышева. В 1717 году к Ямышеву острогу были посланы два регулярных полка под командованием полковника Ступина. По чертежу Каландера острог был переделан в крепость, в 1733 году состоялся ремонт крепости, а в целях усиления ее обороноспособности сооружен так называемый бруствер для регулярного войска. В пяти верстах от крепости наблюдательный пункт-редут для караула у соленого Ямышева озера, так как джунгарские владельцы время от времени посылали сюда своих людей за солью.

Осенью 1718 года крепость Семипалатная под наблюдением подполковника П. Ступина была «укреплена и приведена в полное вооружение».

Для дальнейшего освоения Иртыша, в 1720 г. по личному распоряжению царя была подготовлена еще одна воинская команда - речная экспедиция под руководством лейб-гвардии майора И.М.Лихарева, которому вменялось подробное исследование озера Нор-Зайсан, поиск и «доставление» подробных сведений о «золотом песке», также ему поручалось разузнать подробности неудачи экспедиции И.Д.Бухгольца.

В конце июня 1720 года Лихарев прибыл в Семипалатинск. Лето в том году было засушливое, воды в Иртыше было меньше, чем обычно. Еще в первых военных экспедициях шли на лодках...

Возникшая вскоре после основания крепости Семипалатинская слобода существовала и в 1734 г. она была заселена крестьянами и разночинцами: по сообщению майора А. Зыбина, служилые люди жили и по обе стороны слободы.

Первые годы своего существования Семипалатинская крепость не была укреплением в полном смысле этого слова. Это было сравнительно примитивное по своему внешнему виду и планировке фортификационное сооружение, но сравнительно хорошо укрепленное в военном отношении. Крепость имела четырехугольную форму с бастионами и флангами, выстроена из дерева, и лишь некоторая часть наружной стены была выложена камнем. Внутри нее была небольшая деревянная церковь.

Возникшая как пограничная и военно-опорная база, Семипалатинская крепость по мере развития превращалась в важный пункт торговли не только между Россией и Казахстаном, но и между Россией, Средней Азией и Западным Китаем. С самого основания Семипалатинска сюда приезжали для торга джунгарские калмыки, бухарцы, ташкентцы, кокандцы. Сибирская губернская администрация, заинтересованная в расширении хозяйственных отношений с казахским населением, а через него и с сопредельными странами, рассылала комендантам крепостей всевозможные инструкции, обращая внимание последних на выгодность привлечения к торговле азиатских народов. Царское правительство стремилось склонить к торговле ойратов.

Еще в 1729 году Сибирская губернская канцелярия признала выгодность торговли с Джунгарскией через Ямышевскую и Семипалатинскую крепости.

Заинтересованность в расширении торговли в приграничных укреплениях проявляла и сама Джунгария.

В1748 году по указу Сибирской губернской

канцелярии при Семипалатинской и Ямышевской таможнях для казахов были построены меновые дворы.

В 1767 году со временем встал вопрос о переносе Семипалатинской крепости на новое, более удобное место. Оно было выбрано на 12 верст выше прежней крепости. В том же году утвержден план-проект построения крепости. Но строительство на новом месте было приостановлено в связи с нападением на Иртышскую линию волжских калмыков, бежавших из России в свое «отечество», затем в связи с Пугачевским восстанием (1773-1775 г. г.).

Одной из уникальных записей является описание старой крепости Семипалатинской, сделанной П.С.Палласом - крупнейшим ученым академиком-натуралистом и путешественником екатерининской эпохи.

Вот как описывает он старую крепость: «... Старая крепость представляет четырехугольник, обнесенный рвом и деревянными стенами с двумя башнями. Внутри этих стен выстроены казармы. Там так же находилась деревянная церковь, две квартиры для комендантов, здания канцелярии, склад для провианта и пороховой склад. Выше и ниже крепости расположены два предместья, в них обоих около 200 домов. Верхнее предместье меньше и отделяется от крепости речкой, здесь же находится деревянная таможня. Жители частью купцы, частью казаки и отставные драгуны, которые и составляют большинство». В 1776 году генерал-губернатором Западной Сибири для заложения крепости по новому проекту был откомандирован капитан И.Г.Андреев. Среди русских экспедиций особое внимание заслуживает деятельность экспедиции капитана И.Г. Андреева, служившего в крепостях Ямышевской, Железинской, Семипалатинской, Усть-Каменогорской. Будучи талантливым инженером, в 1766-1793 годы он перестраивал эти крепости, строил мосты, дороги, составил карты и планы трактов, редутов, форпостов и других военных укреплений. В апреле 1776 года он выехал из Железинской крепости и с большими трудностями прибыл в Семипалатинскую крепость. Вместе с Андреевым прибыло 40 работников, 25 солдат Семипалатинского батальона, 50 тюменских и тобольских служивых татар и 200 ссыльных колодников. Новая крепость имела четырехугольную форму с вытянутыми бастионами.

Со второй половины XVIII века Семипалатинск является одним из крупных торговых центров дореволюционного Казахстана. Город играл исключительно важную роль в укреплении русско-казахских экономических и политических связей, а также в развитии отношений России и Казахстана с городами Западного Китая и другими азиатскими регионами.

В середине XIX века в Семипалатинске было 13 действующих предприятий по обработке скотоводческого сырья: 5 кожевенных, 4 мыловаренных и 4 свечных.

В 1858 г. кожевенные «заводы» дали продукцию на - 25 тыс. руб., мыловаренные -1 680 руб., свечные - на 3 500 руб., а к началу 60-х годов в Семипалатинской области было 19 кожевенных заводов, 5 мыловаренных, один свечной, с производством на 82 926 руб, серебром в год. Эти предприятия поглощали значительную часть сырья казахского скотоводческого хозяйства.

В 1854 году, как указывается в «Записках Русского географического общества», «Государь Император 19 мая высочайшие повелеть соизволил: из Кокпектинского и Аягузского внешних округов, из Семипалатинска и Усть-Каменогорска и земель, занимаемых киргизами, кочующими по внутренней стороне Сибирской линии, по праву сторону реки Иртыша и селений по Иртышской линии, от крепости Железинкой до Мало Нарымска включительно, образовать особую области, под именем Семипалатинской именовать областным городом, а станицы Аягузская, Кокпектинская и Копальская возведены в степень окружных городов этой области».

1 октября 1854 года состоялось торжественное открытие Семипалатинской области. Семипалатинск стал областным городом.

Использованная литература

1. Аполлова Н.Г. Заселение верхнего Прииртышья// В кн.: Аполлова Н.Г. Хозяйственное освоение Прииртышья в конце ХVI – первой половине Х1Х века. - М.: Наука. - 1976. - С. 136 — 140.

2. Из истории Семипалатинска: (К 285-летию города). - Семипалатинск, 2003. - 61 с.

4. Кабульдинов З. О попытках закрепления казахов на правобережье Иртыша ( 1740 г. - начало ХХ века)// Абай. - 2007. - №3. - С. 57-65.

5. Кашляк В. Здесь будет город…// Казахстанская правда. - 2007. - 2 февраля. - С.6.

6. Кашляк В. Путешествие по джунгарским степям, или Первые исследователи семипалатинского Прииртышья// Казахстанская правда. - 2006. - 8 сентября.

7. Кашляк В. Семипалатинск: три века истории. - Новосибирск, 2002. - 368 с., ил.

8. Колбин В. И там была крепость...// Вести Семей. - 2009. - 18 марта. - С.4.

9. Омаров А. Семь палат – древний град, построенный в эпоху Великого переселения народов// Семипалатинские вести. - 2007. - 21 июня. - С.7.

10. Свод архитектурных и монументальных памятников Восточно-Казахстанской области. - Усть-Каменогорск, 2005. - С. 64-67.

История полигона

Памятник одному из основателей Семипалатинского полигона — академику Курчатову, на фоне Центрального штаба полигона

Первое испытание ядерного оружия в Советском Союзе было проведено 29 августа 1949 года. Мощность бомбы составила 22 килотонны. Создание полигона было частью атомного проекта, и выбор был сделан, как оказалось впоследствии, весьма удачно — рельеф местности позволил проводить подземные ядерные взрывы и в штольнях, и в скважинах.

Недостатком было присутствие в Семипалатинске китайского консульства, но позже его удалили. Постановлением Совета Министров № 2939—955 от 21 августа 1947 г. уже начатое ГУЛАГом строительство передали военному ведомству, и полигон получил новое название — «Учебный полигон № 2 Министерства Вооруженных Сил СССР (войсковая часть 52605)». Первым начальником «Учебного полигона № 2» был участник Великой Отечественной войны, фронтовой артиллерист генерал-лейтенант артиллерии П. М. Рожанович, научным руководителем — заместитель директора Института химической физики Академии наук СССР М. А. Садовский, впоследствии академик.

12 августа 1953 года на полигоне был испытан термоядерный заряд РДС-6с мощностью 400 килотонн[1]. Взрыв был низкий воздушный, заряд размещался на башне на высоте 30 м над землёй. В результате этого испытания часть полигона была очень сильно заражена радиоактивными продуктами взрыва и до сих пор в некоторых местах сохраняется небольшой фон.

22 ноября 1955 года было проведено испытание термоядерной бомбы РДС-37 на высоте около 2 км сбрасыванием с самолёта.[5]

11 октября 1961 года на полигоне был произведен первый в СССР подземный ядерный взрыв.

После вступления в силу Международного договора о запрещении ядерных испытаний в трёх средах (в воздухе, космосе и под водой), подписанного 10 октября 1963 в Москве между СССР, США и Великобританией, на полигоне стали проводиться только подземные взрывы.

С 1949 по 1989 год на Семипалатинском ядерном полигоне было произведено не менее 468[1] ядерных испытаний, в которых было взорвано не менее 616 ядерных и термоядерных устройств, в том числе: 125 атмосферных (26 наземных, 91 воздушных, 8 высотных); 343 испытательных ядерных взрыва под землей (из них 215 в штольнях и 128 в скважинах). Были проведены также десятки гидроядерных и гидродинамических испытаний (т. н. «НЦР» — неполные цепные реакции). Суммарная мощность ядерных зарядов, испытанных в период с 1949 по 1963 годы на Семипалатинском полигоне, в 2500 раз превысила мощность атомной бомбы, сброшенной наХиросиму [1]. За пределы полигона вышли радиоактивные облака 55 воздушных и наземных взрывов и газовая фракция 169 подземных испытаний. Именно эти 224 взрыва обусловили радиационное загрязнение всей восточной части территории Казахстана.

В 1989 году известным казахстанским общественным деятелем Олжасом Сулейменовым было создано движение Невада — Семипалатинск, объединившее жертв ядерных испытаний по всему миру.

С 1989 года ядерные испытания не проводятся.

Современное положение

Бурение на Семипалатинском полигоне

• 29 августа 1991 года решением правительства Республики Казахстан Семипалатинский ядерный полигон был закрыт, Указ № 409 Президента Казахстана. Большую роль в этом сыграло народное антиядерное движениеНевада — Семипалатинск и его лидер Олжас Сулейменов.

• В 1992 году Казахстан, уже как независимое государство, подписал Лиссабонский протокол к Договору СНВ-1, в котором зафиксировал свои обязательства о нераспространении ядерного оружия.

• 18 декабря 1992 года был принят Закон Республики Казахстан «О социальной защите граждан, пострадавших вследствие ядерных испытаний на Семипалатинском испытательном ядерном полигоне».

• В декабре 1993 г. согласно директиве министра обороны России Семипалатинский полигон или официально — 2-й Государственный центральный испытательный полигон — был расформирован.[3]

• В 1993 году Казахстан одним из первых в СНГ присоединился к Договору о нераспространении ядерного оружия, и в декабре 1994 года ядерными державами мира был подписан Меморандум о гарантиях безопасности Казахстану.

• В 1994 году был завершен вывод с территории страны всего ядерного оружия.

• В 1995 году уничтожен последний ядерный заряд на бывшем Семипалатинском полигоне.

• 1996 год — Казахстан стал участником Договора о всеобъемлющем запрещении ядерных испытаний.

• 1997 год — Генеральная Ассамблея ООН приняла резолюцию об оказании помощи регионам Казахстана, пострадавшим от ядерных испытаний.

• В 2000 году была уничтожена последняя штольня для ядерных испытаний на Семипалатинском полигоне.[1]

• Казахстан является одной из стран (вместе с Украиной и Белоруссией), добровольно отказавшихся от ядерного оружия (Лиссабонский протокол).

В опасных зонах бывшего полигона радиоактивный фон до сих пор (по состоянию на 2009 год) доходит до 10-20 миллирентген в час. Несмотря на это, на полигоне до сих пор (на 2009 год) живут люди. Территория полигона никак не охранялась и до 2006 никак не была обозначена на местности.

На 2005 год, по информации Министерства сельского хозяйства:

• Вблизи и на территории бывшего ядерного полигона, входящей в состав Восточно-Казахстанской области, расположены 57 крестьянских хозяйств, с общей площадью землепользования 51,7 тысяч га (Абралинский, Жанасемейский районы). В данных хозяйствах содержится 13 тысяч голов овец, 600 голов лошадей и 2,5 тысяч голов крупного рогатого скота.

• В Павлодарской области на территории полигона находятся отгонные участки двух хозяйствующих субъектов Майского района (племенное крестьянское хозяйство «Май» и ТОО «Ақжар Өндіріс»), общая площадь земель, используемых ими, составляет 15802 га. По состоянию на 1 мая 2005 года в указанных хозяйствующих субъектах имеется 8 тысяч голов овец и 1200 голов лошадей.

• На территории СИЯП растениеводством занимаются 8 крестьянских хозяйств. Всего используется 3938,2 га посевных площадей. Ежегодно на данной площади производится в среднем 2796 тонн зерна, 130 тонн картофеля, 70 тонн овощей, 230 тонн маслосемян подсолнечника, заготавливается 25 тысяч тонн сена.[1]

• Пострадавшими от ядерных испытаний признаны 1 323 000 человек, но удостоверения, подтверждающее право пострадавших, получили только 1 057 000 человек.[1]

Только в 2005 году под давлением общественности и по рекомендации Парламента были начаты работы по маркировке границ полигона бетонными столбами. Население использует большую часть земель полигона для выпаса скота. Благодаря усилиям общественности и учёных Национального Ядерного Центра Республики Казахстан, в 2008 году начаты работы по созданию сооружений инженерной защиты для отдельных наиболее загрязненных участков полигона для предотвращения доступа на них населения и скота. В 2009 году организована армейская охрана испытательной площадки Дегелен. Семипалатинский ядерный полигон — единственный из множества ядерных полигонов в мире, на котором живет население и использует его в сельскохозяйственных целях

История полигона

Памятник одному из основателей Семипалатинского полигона — академику Курчатову, на фоне Центрального штаба полигона

Первое испытание ядерного оружия в Советском Союзе было проведено 29 августа 1949 года. Мощность бомбы составила 22 килотонны. Создание полигона было частью атомного проекта, и выбор был сделан, как оказалось впоследствии, весьма удачно — рельеф местности позволил проводить подземные ядерные взрывы и в штольнях, и в скважинах.

Недостатком было присутствие в Семипалатинске китайского консульства, но позже его удалили. Постановлением Совета Министров № 2939—955 от 21 августа 1947 г. уже начатое ГУЛАГом строительство передали военному ведомству, и полигон получил новое название — «Учебный полигон № 2 Министерства Вооруженных Сил СССР (войсковая часть 52605)». Первым начальником «Учебного полигона № 2» был участник Великой Отечественной войны, фронтовой артиллерист генерал-лейтенант артиллерии П. М. Рожанович, научным руководителем — заместитель директора Института химической физики Академии наук СССР М. А. Садовский, впоследствии академик.

12 августа 1953 года на полигоне был испытан термоядерный заряд РДС-6с мощностью 400 килотонн[1]. Взрыв был низкий воздушный, заряд размещался на башне на высоте 30 м над землёй. В результате этого испытания часть полигона была очень сильно заражена радиоактивными продуктами взрыва и до сих пор в некоторых местах сохраняется небольшой фон.

22 ноября 1955 года было проведено испытание термоядерной бомбы РДС-37 на высоте около 2 км сбрасыванием с самолёта.[5]

11 октября 1961 года на полигоне был произведен первый в СССР подземный ядерный взрыв.

После вступления в силу Международного договора о запрещении ядерных испытаний в трёх средах (в воздухе, космосе и под водой), подписанного 10 октября 1963 в Москве между СССР, США и Великобританией, на полигоне стали проводиться только подземные взрывы.

С 1949 по 1989 год на Семипалатинском ядерном полигоне было произведено не менее 468[1] ядерных испытаний, в которых было взорвано не менее 616 ядерных и термоядерных устройств, в том числе: 125 атмосферных (26 наземных, 91 воздушных, 8 высотных); 343 испытательных ядерных взрыва под землей (из них 215 в штольнях и 128 в скважинах). Были проведены также десятки гидроядерных и гидродинамических испытаний (т. н. «НЦР» — неполные цепные реакции). Суммарная мощность ядерных зарядов, испытанных в период с 1949 по 1963 годы на Семипалатинском полигоне, в 2500 раз превысила мощность атомной бомбы, сброшенной наХиросиму [1]. За пределы полигона вышли радиоактивные облака 55 воздушных и наземных взрывов и газовая фракция 169 подземных испытаний. Именно эти 224 взрыва обусловили радиационное загрязнение всей восточной части территории Казахстана.

В 1989 году известным казахстанским общественным деятелем Олжасом Сулейменовым было создано движение Невада — Семипалатинск, объединившее жертв ядерных испытаний по всему миру.

С 1989 года ядерные испытания не проводятся.

Современное положение

Бурение на Семипалатинском полигоне

• 29 августа 1991 года решением правительства Республики Казахстан Семипалатинский ядерный полигон был закрыт, Указ № 409 Президента Казахстана. Большую роль в этом сыграло народное антиядерное движениеНевада — Семипалатинск и его лидер Олжас Сулейменов.

• В 1992 году Казахстан, уже как независимое государство, подписал Лиссабонский протокол к Договору СНВ-1, в котором зафиксировал свои обязательства о нераспространении ядерного оружия.

• 18 декабря 1992 года был принят Закон Республики Казахстан «О социальной защите граждан, пострадавших вследствие ядерных испытаний на Семипалатинском испытательном ядерном полигоне».

• В декабре 1993 г. согласно директиве министра обороны России Семипалатинский полигон или официально — 2-й Государственный центральный испытательный полигон — был расформирован.[3]

• В 1993 году Казахстан одним из первых в СНГ присоединился к Договору о нераспространении ядерного оружия, и в декабре 1994 года ядерными державами мира был подписан Меморандум о гарантиях безопасности Казахстану.

• В 1994 году был завершен вывод с территории страны всего ядерного оружия.

• В 1995 году уничтожен последний ядерный заряд на бывшем Семипалатинском полигоне.

• 1996 год — Казахстан стал участником Договора о всеобъемлющем запрещении ядерных испытаний.

• 1997 год — Генеральная Ассамблея ООН приняла резолюцию об оказании помощи регионам Казахстана, пострадавшим от ядерных испытаний.

• В 2000 году была уничтожена последняя штольня для ядерных испытаний на Семипалатинском полигоне.[1]

• Казахстан является одной из стран (вместе с Украиной и Белоруссией), добровольно отказавшихся от ядерного оружия (Лиссабонский протокол).

В опасных зонах бывшего полигона радиоактивный фон до сих пор (по состоянию на 2009 год) доходит до 10-20 миллирентген в час. Несмотря на это, на полигоне до сих пор (на 2009 год) живут люди. Территория полигона никак не охранялась и до 2006 никак не была обозначена на местности.

На 2005 год, по информации Министерства сельского хозяйства:

• Вблизи и на территории бывшего ядерного полигона, входящей в состав Восточно-Казахстанской области, расположены 57 крестьянских хозяйств, с общей площадью землепользования 51,7 тысяч га (Абралинский, Жанасемейский районы). В данных хозяйствах содержится 13 тысяч голов овец, 600 голов лошадей и 2,5 тысяч голов крупного рогатого скота.

• В Павлодарской области на территории полигона находятся отгонные участки двух хозяйствующих субъектов Майского района (племенное крестьянское хозяйство «Май» и ТОО «Ақжар Өндіріс»), общая площадь земель, используемых ими, составляет 15802 га. По состоянию на 1 мая 2005 года в указанных хозяйствующих субъектах имеется 8 тысяч голов овец и 1200 голов лошадей.

• На территории СИЯП растениеводством занимаются 8 крестьянских хозяйств. Всего используется 3938,2 га посевных площадей. Ежегодно на данной площади производится в среднем 2796 тонн зерна, 130 тонн картофеля, 70 тонн овощей, 230 тонн маслосемян подсолнечника, заготавливается 25 тысяч тонн сена.[1]

• Пострадавшими от ядерных испытаний признаны 1 323 000 человек, но удостоверения, подтверждающее право пострадавших, получили только 1 057 000 человек.[1]

Только в 2005 году под давлением общественности и по рекомендации Парламента были начаты работы по маркировке границ полигона бетонными столбами. Население использует большую часть земель полигона для выпаса скота. Благодаря усилиям общественности и учёных Национального Ядерного Центра Республики Казахстан, в 2008 году начаты работы по созданию сооружений инженерной защиты для отдельных наиболее загрязненных участков полигона для предотвращения доступа на них населения и скота. В 2009 году организована армейская охрана испытательной площадки Дегелен. Семипалатинский ядерный полигон — единственный из множества ядерных полигонов в мире, на котором живет население и использует его в сельскохозяйственных целях

Семейдің ажарын аспалы көпір ашып тұр

Тамсансаң, Семейдегі аспалы көпірге тамсан. Мұндай көпір ТМД-да жоқ. Әлем елдерінің өзінде саусақпен санарлық қана. Семейдің көркіне көрік қосып, сәулетін арттырған бұл аспалы көпір -Тәуелсіздіктің төл туындысы.

1998 жылы Үкімет Семей қаласында жаңа көпір құрылысын бастауға шешім шығарды. Өйткені, Ертіс өзені үстімен өтетін автомобиль көліктері жүретін бұрынғы ескі көпір пайдаланғанына небәрі отыз жылдан астам ғана уақыт өтсе де сыр бере бастаған-ды. Сөйтіп Семейде жаңа көпір салу мәселесі күн тәртібінде өткір тұрған болатын. Көпір құрылысының басталуына орай ұйымдастырылған салтанатты рәсімге Елбасы Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВТЫҢ өзі арнайы келіп қатысты. Аспалы көпір құрылысымен негізінен жапондық «Аячай» фирмасы айналысты. Бас менеджер Мацузава басқарған бұл фирманың мұндай көпір салуда тәжірибесі бұрыннан-ақ бар екен. Атап айтқанда, Америкада, Түркияда, Оңтүстік Кореяда осындай көпірлердің құрылысын жүргізіпті. Көпірдің қаңқалары да Жапонияда жасалып, алдымен су жолымен, сосын теміржолмен Семейге тасымалданды. Жалпы, екі мемлекет арасындағы келісімге орай Жапония мемлекеті көпір құрылысына 165 млн. доллар бөліпті. Бұл қаржыны 2,7 пайызбен 30 жылда қайтару мәселесі де алдын ала пысықталған. Ал көпірге келіп тірелетін ұзындығы 16 шақырым жол құрылысын жүргізумен Түркияның «АлсимАларко» фирмасы айналысты. Осы арада айта кету керек, жаңа көпірдің үстіне табиғи асфальт төселген. Ол асфальт Кариб бассейніндегі Трининад көлінен арнайы тасып жеткізілген көрінеді. Сонымен қатар көпір құрылысы жұмыстарына өз елімізден 30-ға жуық фирмалар қатысса, жұмысшылардың 90 пайызын жергілікті азаматтар құрады. Көпір құрылысы белгіленген мерзімнен бұрын бітіп, 2000 жылдың қазан айында пайдалануға берілді.

Найманбайұлы Әсет

(1867 -1922)

Найманбайұлы Әсет (Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, Қызыларай ауылы, ҚХР, Құлжа қаласы) - қазақ ақыны (суырыпсалма), әнші-композиторы. Әсеттің әке-шешесі кедей, шаруа адамдар болған. Кейін, ер жетіп, есейіп айтысқа түскен кезінде де кейбір ақындар оның кедейлігін бетіне басады. Алайда, нағыз байлық өнер мен білімде деп түсінген Әсет ескіше оқыған, көзі ашық адам болады. Оның дүниетанымы, ой тереңдігі әсіресе айтыс жанрында кеңірек танылды. Мысалы, әйгілі ақын қыз Ырысжанмен айтысқанда, Әсет он сегізде ғана екен, соған қарамастан қыздың айтқан небір қиын жұмбақтарын қиналмай, қолма-қол шешіп береді. Бұдан ақынның білімді, зерделі екендігі айқын аңғарылады. Сөйтіп, Әсет пен Ырысжанның айтысы – көркемдігі, сөз қолдану шеберлігі жөнінен Біржан мен Сара айтысынан кейінгі озық туынды болып табылады. Әсет - негізінен айтыс ақыны. Ол Ырысжаннан басқа, Әріп, Бақтыбай, Кәрібай, Қали, Сәмет ақындармен және Мәлика қызбен айтысқан. Әсеттің «Салиха - Сәмен», «Ағаш ат», «Перизат», «Үш жетім қыз», «Нұғыман - Нағым», «Мәлік - Дарай», «Жәмсап», «Кешубай» атты қисса-дастандары бар. Оның ішінде «Салиха - Сәмен» дастаны мен фантастикалық тұрғыда жазылған «Ағаш ат» қиссасы - адал достықты, әділеттікті ұран етіп жырлаған шығармалар. «Жас жігіт надандықтан алданады», «Өсиетнамада» ғылым-білімге, өнер мен мәдениетке үндесе, «Фани дүние», «Жан фани дүниеден ақырда өлмекте» өмір, оның мән-мағынасы, жалпы тіршілік жөнінде толғанады, ал «Сүйенген, жаным жалғыз өзің», «Сеніспей уағдалы серттен қайтпа», «Жақсы әйел» шығармаларында отбасы, махаббат, әйел теңдігі тақырыптары қамтылса, «Жасболат кісі-ақ едің алшақтаған», «Қарақұрсақ Күшік болысқа» және «Төртқұл Ақболаттың биі Кәріпке айтқаны» феодалдық құрылысты әшкерелеп, оның өкілдерін мінеп, сынайды. «Ақырғы сөз», «Жас шама» сияқты туындыларында өмірге деген құштарлық, туған жер мен елге деген ыстық сезім айшықты, бейнелі тілмен жырланады. Әсет А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин» романын аударып (еркін аударған), оны өзі қисса етіп жырлаған. Қазақ халқының көшпелі тұрмысын, тарихын, этнографиясын, арман-мұңы мен мақсатын жан жүрегімен сезінетін майталман ақын жырлары көркемдігімен, формалық ізденістерімен баурайды. Ойды образбен беру, ұтымды теңеу, метафоралар - Әсет өлеңдерін даралай түсетін компоненттер. Әсет мұраларының ішінде халыққа кеңірек тарағаны - оның әндері. Ол Біржан сал, Ақан серіден дәуірлеген Арқа әнінің дәстүрін жалғастырып, дамыта түсті. Жас кезіндегі әндерінде («Кіші Ардақ», «Үлкен Ардақ», «Қарагөз», «Мақпал») психологиялық тереңдік пен адамның жан дүниесін қозғайтын нәзік лирикалы Ақан әндерінің әсері байқалады. Бұл - оның қалыптасу, өзіне тән мәнер-нақыш табу кезеңі еді. Ақан сері әндеріндегі құбылмалы қайырымдар, ән тармақтарының музыка-синтаксистік ерекшеліктері Әсет әндеріне де тән. «Інжу - Маржан» әні (кейде «Әсеттің әні» деп те аталады) - өз стилін айқындай түскен туынды. Ол концерттік пландағы халықтық-кәсіби әндердің классикалық үлгісі болып саналады. Ән болашаққа жарқын көзбен қараған оптимистік нақышымен, формалық жетістігімен (қайталанбалы үш жүйелі әуен) және интонация өткірлігімен ерекшеленеді. Әншінің музыкалық өнеріндегі келелі бір табысы - «Қисмет» әні. Бұл әнде тыңдаушысын өзіне баурап алатын ақындық арын, әуен жүйелілігі, терме екпіні мен қайырманың көтеріңкілігі әдемі жарасым тапқан. Сондай-ақ Әсет «Ырғақты», «Аққарагер», «Қарагөз», «Майда қоңыр», «Жалған-ай», «Сырмақ үйкер» т.б. әндердің авторы. Әсет шығармашылығы - халқымыздың рухани байлығындағы елеулі мұра. Бұрынғы Семей облысы, Мақаншы ауданында Әсеттің «Інжу - Маржан» әнімен аталатын ансамбль бар. Оның репертуары негізінен Әсет әндерінен құралған.

Сәлеметсіз бе!

Сізге Мұратбек Оспанов туралы ақпарат жіберіп отырмыз.

Оспанов Мұратбек

Мұратбек Оспанов 1962 жылы 26 наурызда Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданының Қарауыл селосында туған. 1989 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін тамамдаған. 1979 жылы Абай аудандық «Совхоз туы» газетінде әдеби қызметкер, жауапты хатшы болған. 1989 жылы Семей облыстық «Семей таңы» газетінде, 1990-1992 жылдары «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш») газетінің Шығыс облыстардағы меншікті тілшісі қызметін атқарған. 1992 жылдан «Абай» журналының жауапты хатшысы, 2003 жылдан бері сол журналдың Бас редакторы болып қызмет істейді. Ақынның өлеңдері «Аудитория» атты жастардың ұжымдық жинағына енген. 1997 жылы «Сандықтас», 2004 жылы «Дүние дидар», 2005 жылы «Сүмбіле» атты жыр жинақтары жарық көрген. Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, бірнеше жыр мүшәйраларының жеңімпазы.

Әдебиет:

Қазақстан жазушылары [Мәтін] : анықтамалық / құраст. Қамшыгер, Саят; Жұмашева, Қайырниса. - Алматы : Ан Арыс, 2009. – Б. 315.

Шығармалары:

Оспанов, М. Мырзахан ақын жайлы [Мәтін] / М. Оспанов // Семей таңы. - 2009. - 21 мамыр. - Б. 10.

Оспанов, М. Ескерткіш ашылғанда [Мәтін] / М. Оспанов // Ертіс өңірі. - 2009. - 2 қыркүйек. - Б. 1.

Оспанов, М. Мұнайшы [Мәтін] : поэма // Ертіс өңірі. - 2010. - 20 қаңтар. - Б. 13.

Оспанов, М. Сүмбілені сүйемін [Мәтін] // Семей таңы. - 2011. - 22 наурыз. - Б. 3.

Ол туралы:

Әліакбар, С. Мұратбектің қарымы [Мәтін] // Ертіс өңір. - 2009. - 21 қаңтар. - Б. 5.

Мағауина, З. Семейді кезінде қалай жырлаған? [Мәтін] / З. Мағауина // Ертіс өңірі. - 2008. - 5 қараша. - Б. 8.

Нұғманбекова, Р. Биік шыңға бұлт үйір [Мәтін] // Дидар. - 2009. - 10 тамыз. - Б. 5.

                       Сәлеметсіз бе! Сізге күрес туралы кітапхана қорында бар әдебиеттер тізімін ұсынамыз.

Әдебиет:

Қ75.715
С90
Сүлеймен, Ғалым.

Бақтияр [Текст] / Ғ. Сүлеймен. - Астана : "Жарыс" баспасы, 2011. - 192 б. : жапсырма 16 бет. - (Спорт саңлақтары).

Қ75.715
Ә20
Әбілдинов, Қайрат.

Ел намысы бір кеудеге сыйған ба? [Текст] / Қ. Әбілдинов. - Астана : "Жарыс" баспасы, 2011. - 152 б. : жапсырма 8 бет. - (Спорт саңлақтары).

Қ75.5
Д66
Досмұхамбетов, Т.

Нар жолында жүк қалмас [Текст] / Т. Досмұхамбетов. - Астана : Жарыс, 2011. - 224 б. : 28 б. жапсырма. - (Спорт саңлақтары).

Мерзімді басылымнан:

Әлімбек, Қ.

Қазақ күресі FILA-ға енді [Текст] / Қ. Әлімбек // Ертіс өңірі. - 2010. - 9 маусым. - Б. 17.

Әлімбек, К.

Қазақ балуандарына қарсылас шақ келмеді [Текст] / К. Әлімбек // Дидар. - 2010. - 20 шілде. - Б. 3.
Қожабеков, Ғалым.

Ұят болды-ау... [Текст] / Ғ. Қожабеков // Егемен Қазақстан. - 2010. - 27 қаңтар. - Б. 13.

Досмұхамбетов, Темірхан.

Әлем мойындаған Айханов [Текст] / Т. Досмұхамбетов // Егемен Қазақстан. - 2011. - 6 наурыз. - Б. 9.

Есентаев, Әди.

Поддубныйды жеңген жерлесіміз Василий Ярковты білеміз бе? [Текст] / Ә. Есентаев // Семей таңы. - 2011. - 5 сәуір. - Б. 5.

Елубай, О.

Олимпиада иек астында [Мәтін] / Елубай О. // Егемен Қазақстан. - 2012. - 14 ақпан. - Б. 16.

Исабаев, Ермек.

Бозкілемнің марғасқасы [Текст] / Е. Исабаев // Семей таңы . - 2012. - 17 қаңтар. - С. 5

 

Қалиұлы, С.

Адамзаттың алыбы [Текст] / С. Қалиұлы // Айқын. - 2010. - 15 шілде. - Б. 27.

Малдыбаев, Б.

Қазақ күресінің марқасқасы [Текст] / Б. Малдыбаев // Семей таңы. - 2010. - 14 қаңтар. - Б. 3.

Смағұлқызы, Т.

Қажымұқан туралы 100 кітап жазылып, 100 кино түсірілсе де көптік етпейді [Текст] / Т. Смағұлқызы // Заң газеті. - 2009. - 15 қаңтар. - Б. 8.

Тұрапова, Зухра.

Жарайсың, Алмат! [Текст] / З. Тұрапова // Егемен Қазақстан. - 2010. - 17 қыркүйек. - Б. 12.

 

Шапиян, Марфуға.

Мәулен Мамыров [Текст] / М. Шапиян // Жұлдыздар отбасы. - 2010. - №2. - Б. 32-35.

 

 

Сәлеметсіз бе! Сізге Жанатайұлы Көкбай туралы ақпарат жібердік.

Жанатайұлы Көкбай

(1861-25)

Ақын, ағартушы. 1861 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының Тақыр ауылында дүниеге келген.

Абайдың шәкірті, әрі інісі. Ұлы ақынның «Жаз», «Күлембайға» деген өлеңдері тұңғыш Көкбай қолымен 1888-1989 жылдары «Дала уәлаятының газетінде жарияланған.

Көкбай бала кезінде хат танып, үш жылдай Төлетай молдадан дәріс алған соң, Семейдегі Қамали хазірет медресесінде, уездік училищеде оқыған. Елге келген соң үнемі Абайдың жанында болады. 1901 жылы өз қаржысына медресе ашып, онда сол өңірдегі қазақ ауылдарының балаларын оқытады. Сабақ мұсылманша, орысша қатар жүрген. Оқулық ретінде шәкірттеріне «Араб тілінің қағидаларын» өлеңмен жазып шығады. 1908 жылы биік мұнаралы мешіт салдырады. 1913 жылы Меккеге барып қажы атанған. Жаңа оқу жүйесі шыққанда медресесін мұғалімдерге босатып береді.

Жастайынан айналасына өткір тілді, өжет, суырыпсалма ақын ретінде танылады. Абай ұстазына «Семейге Абай келсе бізге думан», «Абайдай ұлы тумағы болар ғайып», «Абайдан сабақ алдым бала жастан», «Жаннатта жаның болғыр Абай құтып» секілді өлеңдерін арнаған. «Сабалақ», «Құлынды», «Қандыжап», «Ғаділ патша қиссасы», «Арон Рашид қиссасы» дастандары белгілі. Көкбайдың ақындық талантына М. Әуезов жоғары баға берген.

Ақынның өлеңдері мен айтыстары «XX ғасырдағы қазақ поэзиясы» (1985), «Бес ғасыр жырлайды» (1989, 1 т.), «Айтыс» (1988, 2 т.), «Абайдың ақын шәкірттері» (1994, 2-кіт.) жинақтарына еніп, ол туралы зерттеу мақалалар «XX ғасырдағы қазақ ақындары» ұжымдық монографиясы (1988) мен Қ.Мұхамедханұлының «Абайдың ақын шәкірттері» кітабында (1994) жарияланған. 2005 жылы «Абайдан сабақ алдым бала жастан» атты кітабы (кұрастырып, түсініктерін жазған С. Ыдырысұлы) жарық көрген.

Әдебиет:

Шығыс жұлдыздары [Мәтін] : энциклопедиялық анықтамалық. Т. 1 : Сөз зергерлері. Мәдениет майталмандары. - Астана : Фолиант, 2011. – Б. 159.

Қосымша әдебиеттер:

Бекмырза, С. Мұхтар Әуезов шығармаларындағы шәкірт ақындар бейнесі және Шәкәрім // Абай. - 2009. - №4. - Б. 77-80.

Ердембеков, Б. Абай мен Көкбай [Мәтін] : Көкбай ақынның туғанына 150 жыл толуына орай / Б. Ердембеков // Ақиқат. - 2011. - №10. - Б. 52-57.

Ибрагимов, Т. Заманды түзетпейді кісі билеп [Мәтін]//Семей таңы. - 2011. - 15 наурыз. - Б. 3.

Қасымжанұлы, С. Абай мұрасын насихаттау жалғаса береді [Мәтін] // Ертіс өңірі.- 2010. - 3 наурыз. – Б. 8.

Сәлеметсіз бе!

Төлеужан ақын туралы ақпарат жібердік.

Ысмаилов Төлеужан

(1932 - 1972)

“Мен де өлермiн, топырақпен теңелем,
Гүрзiменен соғып жатсаң төбемнен.
Бұл дүниенiң қай кетiгiн жөндейiн,
Дей алмаймын о дүниеде кенелем”

Қазақ поэзиясының көрнекті өкілінің бірі Төлеужан Ысмайылов бұрынғы Социалистік Қазақстан совхозының Аққора деген жерінде дүниеге келді.

Әкесі Мұхамеджан колхоз басқармасы бола жүріп, 1942 жылы әскерге алынып, майданнан оралған жоқ. Қаршадайынан жетім қалған Төлеужан Шоң деген жерде бастауыш класты бітіріп, кейін Қайнар орта мектебінде оқыды. Төлеужанға ақындық нағашы жұртынан дарыды. Шешесі де домбырашы, әнші болған. Арғы тегі атақты жыршы Жанақтан бастау алатын Төлеужан орта мектепті 15 жасында аяқтаған.

КазМУ- дің журналистика бөлімінде оқыды. Оқып жүрген кездерінде тұңғыш өлеңдері жариялана бастады.

1951 жылы университетті тәмамдаған соң, "Жазушы" баспасында редактор болып, соңынан Қазақстан Жазушылар Одағында кеңесші қызметін атқарды. Павлодар, Қызылжар қалаларының облыстық газеттерінде, сонымен бірге "Лениншіл жас" газетінде жемісті еңбек етті.
Төлеужанның таланты жөнінде белгілі қаламгер Т. Ахтанов : " Мен көрген ақындардың ішіндегі кесек талант - Төлеужан Ысмайылов еді" - дейді.

Төлеужан шығармасының кең қанат жаюына жазушы Ә.Нұршайықов қол ұшын берді.
Ол талантты ақын ғана емес, талантты журналист те еді. Оның қаламынан туған көркем очерктер мен мақалаларды жұрт қызыға оқыды. Өкінішке орай, ол әдебиет үшін он шақты жыл ғана еңбек етті. Тіршілігінің соңында ауыр дертпен, өкпе ауруымен арпалысты.

Ақынның көзінің тірісінде үш кітабы жарық көрді : "Әлдекімге бір шапалақ","Есіл", "Америка трагедиясы".
Ақынның әдеби мұрасының бір саласы - аударма. Т.Драйзердің "Америка трагедиясы" романының көркем тілмен аударылуына ерекше көңіл бөлді.

Көптеген орыс ақындарын қазақша шебер сөйлете білген Төлеужанның аудармашы ретіндегі құдіретін көрсететін екі үлкен еңбегі бар: бірі - А.С.Пушкиннің "Батыс славян жырлары", екіншісі –М.Лермонтовтың "Мцыри" поэмасы.
1984 жылы ақынның "Сырымды айтам" жинағы жарық көрді. Ол өлеңдер, сатиралар және поэмалардан тұрады. Әрине ақын тірі болса, талай - талай асыл сөздерін халқына арнар еді.

Төлеужан ақынның ерекше талантты болғаны рас. Оның 15 жасында мектеп бітіріп, Алматыдағы ақындардың бас ордасы ҚазМУ-ге оқуға түсіп, оны 19 жасында аяқтауының өзі таңқаларлық жағдай.

Төлеужан ақын еді туа біткен,

Дауысын Алтай, Есіл, Нұра күткен,

– деп жырлайды ақын Бауыржан Жақып Төлеужан ақын рухына арнап жазылған «Ақбиік» атты реквиемінде.

Шынында Төлеужан тумысынан аса зерек, алғыр болды. Осы ретте ақынның анасы Хадиша былай дейді:

«Төлеужан әкесiз өстi. Әкесi соғыстан қайтпады. Бiрақ баламды әкелiден артық етiп өсiрдiм. Төлеужан тым зерек болды. Үйiмiзге кәресiн шақ келмейтiн. Бәрiн Төлеужан түнде кiтап оқумен тауысатын. Ол елде Төлеужан оқымаған кiтап қалған жоқ. Төлеужан жатқа бiлмейтiн өлең болған жоқ. Мектепке басқа балалар сегiз жасында барса, бұл жетiге толар-толмаста барды. Алғашында аттап оқыды. Өзге шәкiрттер бiр жылда бiр класты тауысса, Төлеужан екi класты бiрден бiтiрiп отырды. Тек 7 кластан жоғары қарай ғана бiр жылдан оқыды. 14 жасында Абыралының оқуын бiтiрiп, Алматыға кеттi. Жұрт Төлеужанның алғырлығына таң қалды. Мен тiл-көз тимесе екен деп құдайға жалбарынумен болдым. Пәле-жаладан аулақ болса екен деп тiледім. Алматыдағы оқуын 19 жасында бiтiрдi. Бiтiрген жылы ауылға келдi. Өзiмше той жасадым. Сонда жұрт 19 тұрғай, 39 жасқа келген кейбiр мұғалiмдердiң дипломы жоқ екенiн айтып шуылдасты. Қайтадан Алматыға қызметке кеттi. Артынан жайсыз хабар ала бастадым. Балама көз тидi-ау деп ойладым».

Шынында Төлеужан ақын әдебиетке тым ерте келдi. Ерте кеткенi және рас. Алайда жас ақын жастығына қарамастан әдеби ортаға жатырқамай, аспай-саспай, батыл түрде белсене араласты. Өзіндік үнін, өзіндік сүрлеу-соқпағын көрсетуге тырысты.

Ақын Бауыржан Жақып айтпақшы:
Қаладан кетiп қалып, ауыл кеттi,
Ауылға жеткеннен соң қадыр кеттi.
Шынында солай болды. Ауыл да ақын жанына сая таптырған жоқ. Амал қанша, Төлеужан ақын қамал бұзар қырық жасында қыршынынан қиылды. 1972 жылдың тамыз айының 12-жұлдызында Семейдегi құрт ауруын емдейтiн ауруханада дүниеден қайтты.

Тұманбай Молдағалиев, ақын:
«Төлеужан бiзден үш-төрт жас үлкен болғанымен, әдебиетке тiптi ерте келдi. Бiрден өз дауысын танытты. Қуатты талант едi, берерiн толық бере алмай кеттi. Алыс ауылда туып-өссе де, орыс тiлiн керемет бiлетiнiне таң қалушы едiк. Аударма жасаған кезiмiзде бiлмейтiн сөзiмiздi Төлеужаннан сұрап бiлушi едiк. Төлеужан қазақшалаған Лермонтовтың «Мцыри» поэмасы – аудармадағы классика».

Жігітке жеті өнер де аз деген ұстанымды мақсат тұтқан Төлеужан Ысмайылов отызда орда бұзып, қырықта қамал алатын шағында дүниеден өтті. Өзі суырып-салма ақын, сатирик, өзі журналист, әрі аудармашы тіршілігімнің барында бәрін жазып қалтырайын деп асыққан тәрізді.

Төлеужан ақынымыздың ерекше тағы бір қасиеті – әдебиет зерттеуші, сыншылығы болатын. Әдебиетші, сыншы алпысыншы жылдан бері қарай ақын жазушылардың, аудармашылардың еңбектерін оқып, оларға пікір білдірумен айналысқан. Тек қана пікір білдіріп қана қойған жоқ, сауатты талдап, салмақты сын айта білген.

Аударма ісін жан-жақты әрі терең зерделеген сыншы өзі де аудармамен айналыса бастаған. Тамаша ірі туындысы Теодор Драйзердің Америка трагедиясы болса, А.Пушкиннің “Батыс славяндар жырларын” М. Лермонтовтың атақты “Мцыри” поэмасын қазақша сөйлетті. Аударма өнеріне аса зор ыждаһат, жауапкершілігімен қарап, әр ақынды өзіндік айшық, кестесімен сөйлете білген, қазақ оқушысына ұлттық сымбат, сынын сақтап шебер жеткізген. Сондықтан өзіне де, өзгеге де талапшыл болған.

Шындығында Т.Ысмайылов сын саласында ұшан-теңіз еңбек еткен ақын. Оның сын мақалалары сан алуан және көлемді дүниелер. Қазақ поэзия көкжиегінің әйгілі есімдерінің бірі Нұрлыбек Баймұратовтың шығармашылығы жөнінде де сөз қозғайды: “Жасы жетпісті қусырған ақсақал ақынның шашына қырау кіріп, қар түссе де, оның жалынды жырлары көктемнің күніндей нұрлы, жаздың жаймашуақ ажарындай жарқын да сәнді. Қарт ақынның жүрегінде лаулаған жастық оты оның жырларына құйылып, оқушыларына жалын мен нұрдан жаралғандай жарқылдап, жалтылдап жеткен”, - деп ақын өлеңдерінің болмысын береді. Нұрлыбек ақынның өлеңдерін талдай отырып, сыншы ақындық дарын, тақырып маңыздылығы, жаңашылдық, айтыс өнері туралы ой бөліседі.

Төлеужан Ысмайыловтың сыншылық еңбектерінде жас ақындарды мұқату, немесе намысына тию деген жоқ, керісінше, оларды осы кемшін түскен жерлерін жөндеп, келешегі зор екенін айтып, үмітін үздірмей: “Көркем поэзия жасау үшін көп оқып, көп іздену керек” - деп, бағыт-бағдар береді. Осы орайда ұлы ойшыл Шәкәрімнің сөзі ойға түседі.

Өткен адам болады көзден таса,

Өшті-өлді, оны ешкім ойламаса.

Ол кетсе де, белгісі жоғалмайды,

Керектісін ескеріп ұмытпаса.

Ысмайыловтың туған әдебиеті үшін еткен еңбегі мен жасаған қызметі аз емес. Ақынның бұл саладағы өнері, ерекшелігі, шеберлігі де әдебиетші қауымның назарына тұрарлық еңбек деп ойлаймыз.

Әдебиет:

Қазақстан жазушылары [Мәтін] : анықтамалық / құраст. Қамшыгер, Саят; Жұмашева, Қайырниса. - Алматы : Ан Арыс, 2009. – Б. 194.

Қосымша әдебиеттер:

Ысмайылов Т. Сырымды айтам [Мәтін] : Өлеңдер мен поэмалар / Құраст. М.Сәрсекеев. - Алматы: Жазушы, 1984.-160 б.

Асабаев, Зәкір. Қызыл жейделі, қызыл шырайлы [Мәтін] / З. Асабаев // Қазақ әдебиеті. - 2009. - 24 шілде. - Б. 7.

Еспенбетов, Арап. Рымғали Нұрғали [Мәтін] / А. Еспенбетов // Семей таңы. - 2010. - 15 сәуір. - Б. 3.

Сәлеметсіз бе!

Кітапханада Төлеужан Ысмайыловтың  "Сырымды айтам" кітабы бар.

Репрессированные писатели Казахстана

Самыми трагическими страницами истории Казахстана стали голодомор и политические репрессии. Только за 1937–1938 годы в республике были незаконно осуждены более 100 тыс. человек и около 25 тыс. из них – казнены. Именно в те годы были расстреляны представители казахстанской элиты – науки, культуры, политики – Турар Рыскулов, Алихан Бокейханов, Беимбет Майлин, Магжан Жумабаев, Ахмет Байтурсынов, Абдулла Розыбакиев, Магази Масанчи, Ильяс Жансугуров, Левон Мирзоян, Сакен Сейфуллин, Санжар Асфендияров, Халел Досмуханбетов и Жаханша Досмуханбетов. Жестоким репрессиям подвергались целые народы, и Казахстан стал местом депортации для миллионов советских граждан. В специально созданных лагерях наказание отбывали жены, сестры, матери репрессированных.
Одним из первых законов, принятых в суверенном Казахстане, стал Закон РК от 14 апреля 1993 г. «О реабилитации жертв массовых политических репрессий».
Последняя треть 30-х гг. ознаменовалась новой волной политических репрессий, принявших массовый характер. Укрепление культа личности Сталина и нетерпение всяческого инакомыслия, попытки все трудности развития страны объявить результатом деятельности «врагов народа» привели к физическому устранению почти всех сколько-нибудь влиятельных лидеров, могущих составить оппозицию правящему режиму, т.е. руководящих партийных и советских работников.

В 1937-1938 гг. в «национал-фашизме» и шпионаже были обвинены Т.Рыскулов, Н.Нурмаков, С.Ходжанов, У.Кулумбетов, О.Исаев, ОЖандосов, А.Досов, А.Асылбеков, Ж.Садвакасов, С.Сафарбеков, Т.Жургенов и многие другие.

Репрессированы были и виднейшие деятели культуры и науки - А.Бокейхан, А.Байтурсун, М.Дулатулы, А. Ермеков, Х.Досмухамедулы, М.Тынышбайулы, М.Жумабай, С.Сейфуллин, ИЖансугуров, Б.Майлин, С.Асфендияров, Ж.Шанин, К.Кеменгеров и мн. другие. Обвинение, выдвинутые против них, были абсурдными, в частности, их объявили виновными в кризисе сельского хозяйства, восстаниях 20-х 30-х гг, связях с японской разведкой, попытке отделения Казахстана и т.п. В Караганде и ряде районов прошли показательные открытые процессы над «врагами», однако большая часть их была осуждена внесудебными органами. Число арестованных в 1937 году по Казахстану достигло 105 тысяч человек, из них 22 тысячи были расстреляны. Расстрелы интеллигенции назывались высшей мерой социальной защиты, а концлагеря, заполнившие страну, местом социальной профилактики.

Если в середине 1937 г. в составе ЦК Компартии Казахстана было 85 членов, 35 кандидатов, 11 членов ревкома ( всего - 121 человек), то к концу этого же года осталось только 68 человек, т.е. было уничтожено более половины членов ЦК. Суровым наказаниям подвергались не только сами репрессированные, но и их семьи, дети. Таким образом, к трагедии крестьянства прибавилась трагедия, интеллигенции, став тем самым трагедией и несчастьем всего казахского народа.

В настоящее время в республике реабилитировано около 40 тысяч жертв сталинского террора. Возвращены народу добрые имена А. Байтурсынова, М,Жумабаёва, Ж. Аймауытова, А. Букейхановэ, М. Дулатова, М. Тынышпаева, С. Асфендиарова и многих других деятелей Казахстана.

Как известно, политические репрессии в Казахстане продолжались в конце 40-х и в начале 50-х гг. На этот раз они были связаны с перетряской на идеологическом фронте. В Казахстане они охватили область науки, литературы и искусства.

Литература:

Аушева, Ф. М.

Забвению не подлежит... [Текст] / Ф. М. Аушева // История Казахстана: преподавание в школах и Вузах. - 2012. - №6. - С. 64-71.

Биданова, А.
Великие сыны "Алаша" [Текст] / А. Биданова // Казахстанская правда. - 2009. - 7 февр. - С. 5.

Добровинская, Ф.
"Необузданный историк" [Текст] : [вышел в свет новый документальный роман-эссе М. Сарсекеева о казахском историке Е. Бекмаханове ] / Ф. Добровинская // Вести Семей. - 2010. - 7 окт. - С. 2.

Кокебаева, Г.

Судьбы военнопленных: правда и ложь. [Текст] / Г. Кокебаева // Мысль. - 2010. - №4. - С. 75-78.

Кулаковский, С. Т.

31 мая- День памяти жертв политических репрессий [Текст] / С. Т. Кулаковский // История Казахстана: преподавание в школах и Вузах. - 2012. - №9. - С. 43-46.

Рифель, Л.
"Островок в архипелаге ГУЛАГ" [Текст] : [о новой повести Менгали Мусина] / Л. Риффель // Рудный Алтай. - 2009. - 3 окт. - С. 3.

Рыжков, В.
Он посеял зерна правды [Текст] / Рыжков В. // Казахстанская правда һttp://www.kazpravda.kz. - 2004. - 13 окт. - С. 6.

Утешева, А.

Памяти жертв великого джута [Текст] / А. Утешева // Юридическая газета. - 2010. - №78. - С. 4.

Репрессированные писатели Казахстана

Самыми трагическими страницами истории Казахстана стали голодомор и политические репрессии. Только за 1937–1938 годы в республике были незаконно осуждены более 100 тыс. человек и около 25 тыс. из них – казнены. Именно в те годы были расстреляны представители казахстанской элиты – науки, культуры, политики – Турар Рыскулов, Алихан Бокейханов, Беимбет Майлин, Магжан Жумабаев, Ахмет Байтурсынов, Абдулла Розыбакиев, Магази Масанчи, Ильяс Жансугуров, Левон Мирзоян, Сакен Сейфуллин, Санжар Асфендияров, Халел Досмуханбетов и Жаханша Досмуханбетов. Жестоким репрессиям подвергались целые народы, и Казахстан стал местом депортации для миллионов советских граждан. В специально созданных лагерях наказание отбывали жены, сестры, матери репрессированных.
Одним из первых законов, принятых в суверенном Казахстане, стал Закон РК от 14 апреля 1993 г. «О реабилитации жертв массовых политических репрессий».
Последняя треть 30-х гг. ознаменовалась новой волной политических репрессий, принявших массовый характер. Укрепление культа личности Сталина и нетерпение всяческого инакомыслия, попытки все трудности развития страны объявить результатом деятельности «врагов народа» привели к физическому устранению почти всех сколько-нибудь влиятельных лидеров, могущих составить оппозицию правящему режиму, т.е. руководящих партийных и советских работников.

В 1937-1938 гг. в «национал-фашизме» и шпионаже были обвинены Т.Рыскулов, Н.Нурмаков, С.Ходжанов, У.Кулумбетов, О.Исаев, ОЖандосов, А.Досов, А.Асылбеков, Ж.Садвакасов, С.Сафарбеков, Т.Жургенов и многие другие.

Репрессированы были и виднейшие деятели культуры и науки - А.Бокейхан, А.Байтурсун, М.Дулатулы, А. Ермеков, Х.Досмухамедулы, М.Тынышбайулы, М.Жумабай, С.Сейфуллин, ИЖансугуров, Б.Майлин, С.Асфендияров, Ж.Шанин, К.Кеменгеров и мн. другие. Обвинение, выдвинутые против них, были абсурдными, в частности, их объявили виновными в кризисе сельского хозяйства, восстаниях 20-х 30-х гг, связях с японской разведкой, попытке отделения Казахстана и т.п. В Караганде и ряде районов прошли показательные открытые процессы над «врагами», однако большая часть их была осуждена внесудебными органами. Число арестованных в 1937 году по Казахстану достигло 105 тысяч человек, из них 22 тысячи были расстреляны. Расстрелы интеллигенции назывались высшей мерой социальной защиты, а концлагеря, заполнившие страну, местом социальной профилактики.

Если в середине 1937 г. в составе ЦК Компартии Казахстана было 85 членов, 35 кандидатов, 11 членов ревкома ( всего - 121 человек), то к концу этого же года осталось только 68 человек, т.е. было уничтожено более половины членов ЦК. Суровым наказаниям подвергались не только сами репрессированные, но и их семьи, дети. Таким образом, к трагедии крестьянства прибавилась трагедия, интеллигенции, став тем самым трагедией и несчастьем всего казахского народа.

В настоящее время в республике реабилитировано около 40 тысяч жертв сталинского террора. Возвращены народу добрые имена А. Байтурсынова, М,Жумабаёва, Ж. Аймауытова, А. Букейхановэ, М. Дулатова, М. Тынышпаева, С. Асфендиарова и многих других деятелей Казахстана.

Как известно, политические репрессии в Казахстане продолжались в конце 40-х и в начале 50-х гг. На этот раз они были связаны с перетряской на идеологическом фронте. В Казахстане они охватили область науки, литературы и искусства.

Литература:

          Аушева, Ф. М.

Забвению не подлежит... [Текст] / Ф. М. Аушева // История Казахстана: преподавание в школах и Вузах. - 2012. - №6. - С. 64-71.

Биданова, А.
Великие сыны "Алаша" [Текст] / А. Биданова // Казахстанская правда. - 2009. - 7 февр. - С. 5.

Добровинская, Ф.
"Необузданный историк" [Текст] : [вышел в свет новый документальный роман-эссе М. Сарсекеева о казахском историке Е. Бекмаханове ] / Ф. Добровинская // Вести Семей. - 2010. - 7 окт. - С. 2.

          Кокебаева, Г.

Судьбы военнопленных: правда и ложь. [Текст] / Г. Кокебаева // Мысль. - 2010. - №4. - С. 75-78.

          Кулаковский, С. Т.

31 мая- День памяти жертв политических репрессий [Текст] / С. Т. Кулаковский // История Казахстана: преподавание в школах и Вузах. - 2012. - №9. - С. 43-46.

Рифель, Л.
"Островок в архипелаге ГУЛАГ" [Текст] : [о новой повести Менгали Мусина] / Л. Риффель // Рудный Алтай. - 2009. - 3 окт. - С. 3.

Утешева, А.

Памяти жертв великого джута [Текст] / А. Утешева // Юридическая газета. - 2010. - №78. - С. 4.

 

Семипалатинский музей изобразительных искусств
имени семьи Невзоровых

Здание "Дом купца Степанова" - памятник архитектуры второй половины XIX века. Петр Степанович Степанов, стал известной личностью благодаря Степану Попову и купцам Самсоновым, которые доверяли ему вести дела по их приискам, находящимся в казахской степи, а мать его "пожилая киргизка, провела всю свою молодость в богатом доме золотопромышленника Попова, она отлично стряпала".

Вот как о нем вспоминал А. Врангель, квартировавший в его доме в 50-е годы XIX века: "Хозяин мой, полу-киргиз, купец Степанов, добрый, услужливый, приветливый, - делал все возможное, чтобы быть мне и приятным и полезным. Он отлично говорил по-татарски и по-киргизски, вел дела в степи и знал всех и все". Благодаря этим купцам промышленникам Петр Степанов скоро сам стал обладателем имений и рудников в Богословском горном округе. После его смерти в 1858 году, сыновья Федор и Александр продолжили его дело. Дом Степановых до сих пор служит украшением города, располагая в себе бесценную художественную коллекцию семьи Невзоровых.

Семипалатинский музей изобразительных искусств имени семьи Невзоровых, основанный в 1985 году, хранит одно из самых значительных собраний художественных ценностей в Казахстане. Коллекция насчитывает более 3500 экспонатов, представляющих искусство дореволюционной России, западноевропейскую живопись и гравюру, искусство Казахстана и стран СНГ 20 века. Решающую роль в становлении музея сыграло событие, произошедшее в октябре 1988 года. Семья московского коллекционера Юлия Невзорова передала в дар музею свое собрание живописи и графики конца 17-20 века. Катрины А. Лосенко, М. Иванова, В. Лебедева, К. Брюллова, С. Щедрина, В. Тропинина, А. Венецианова, В. Перова, И. Шишкина, В. Верищагина, Ф. Васильева, В. Маковского, В. Серова, К. Коровина и многих других. Всего около 500 произведений стали, благодаря беспрецедентному в истории музейного дела Казахстана благородному поступку семьи Невзоровых достоянием города Семипалатинска. Значение этого дара увеличивается и в связи с тем, что музей получил не разрозненные экспонаты, а коллекцию, которая представляет пути развития русской художественной школы конца 18 начала 20 века. Кроме того, начиная с 1885 года, велась активная собирательская деятельность, в результате которой из частных собраний Москвы и Санкт-Петербурга в фонд музея поступило значительное количество экспонатов конца 18 начала 20 века. Коллекция изобразительного искусства Казахстана насчитывает более полутора тысяч экспонатов, представляющих самые интересные и яркие имена казахстанского искусства.

Сәлеметсіз бе, Шолпан! Сіздің сұрағыңыз бойынша Шығыс Қазақстан облысындағы Қызыл кітабына енгізілген жануарлардың және өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерінің тізімін жіберіп отырмыз.

ҚЫЗЫЛ КІТАП

Қызыл кітап - сирек кездесетін түрлердің санының қазіргі жай- күйін көрсететін құжат.
Қазақстанның Қызыл кітабында сирек және жойылып бара жатқан түрлердің тізіміне енгізілген жабайы омыртқалылардың 87 түрінің және өсімдіктердік 303 түрінің қазіргі таралуы, санының жай - күйі, биологиясы туралы мәліметтер келтірілген.

Қызыл кітапқа ресми енгізілген өсімдіктердің 16 түрі Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аумағында тіркелген. Алайда Алтай ботаника бағының ғылыми қызметкері б.ғ.к. Ю.А. Котуховтың жұмысының нәтижесінде сирек, осалдау және жойылып бара жатқан түр мәртебесіндегі тағы да 50 түр анықталды. Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін пайдаланып келді және де өзінің жан - жақты тіршілігінде жануарлар мен өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды. Ғылыми - техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса, соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған қалай болса солай қарайды. Сыңсыған орманның орнындағы жанған түбірлер, су шайып өткен тау беткейлеріндегі жыртылған жерлер, ағаш ағызу кезінде ластанған өзендер. Осының бәрі сирек кездесетін көптеген бағалы аңдар мен өсімдіктердің құруына әкеп соғады.Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінші бірегей және ешқашан қайталанбайды, сондықтан да оның жойылуы- орны қайта толмайтын нәрсе. Және де бұл жоғалту қауымдастықтың бүтінділігі мен табиғаттағы жалпы тепе- теңдіктің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде табиғатты қорғау мәселесі дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемде маңызды мемлекеттік мәселе ретінде қаралады.

Шығыс Қазақстан облысындағы Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлардың сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерінің тізімі «Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлардың түрлері мен түршелерінің тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1995 жылғы
21 тамыздағы № 1152 Қаулысы

СҮТҚОРЕКТІЛЕР
1. Жоңғар сальпинготусы 7. Тас сусары
2. Жалман 8. Шұбар күзен
3. Роборовский атжалманы 9. Түркістан сілеусіні
4. Сары алақоржын 10. Қазақстан арқары
5. Қызыл қасқыр 11. Алтай арқары
6. Сабаншы
ҚҰСТАР
1. Қызғылт бірқазан 18. Жекдуадақ 35. Жұртшы
2. Бұйра бірқазан 19. Тарғақ 36. Ақсұңқар
3. Жалбағай, қалбағай 20. Кіші шалшықшы құс 37. Ителгі
4. Қара дегелек 21. Сүйір тұмсықты шалшықшы құс 38. Лашын
5. Қоқиқаз 22. Қарабас өгіз шағала 39. Тұрымтай
6. Сұңқылдақ аққу 23. Қарамойнақ шағала 40. Үкі
7. Кіші аққу 24. Қарабауыр бұлдырық
8. Қутұмсық қаз 25. Ұбақ, қолаңтөс
9. Қызыл жемсаулы қарашақа 26. Балықшы тұйғын
10. Қара тұрпан 27. Жыланшы қыран, бүркіт
11. Дөңтұмсық тұрпан 28. Бақалтақ қыран
12. Ақбас үйрек 29. Дала қыраны
13. Алтай ұлары 30. Қарақұс
14. Ақ тырна 31. Бүркіт
15. Ақбас тырна 32. Ақиық субүркіт
16. Дуадақ 33. Аққұйрық субүркіт
17. Безгелдек 34. Сақалтай, қозықұмай

БАУЫРЫМЕН ЖОРҒАЛАУШЫЛАР
1. Шұбар батбат кесіртке 4. Шұбар кесіртке
2. Зайсан батбат кесірткесі 5. Жолақты әбжылан
3. Үлкен көз кесіртке

ҚОС МЕКЕНДІЛЕР
1.Даната құрбақасы
БАЛЫҚТАР
1.Таймен 2. Сылан

Шығыс Қазақстан облысының Қазақстанның Қызыл кітабына
енгізілген сирек кездесетін, бағалы, жергілікті және
құрып кету бар өсімдік түрлерінің тізімі
(Қазақ ССР-дің Қызыл кітабы, Алматы, 1981ж.)

1. Верещагин сазшөбі – сирек, жергілікті түр
2. Қыртысты жуа – сирек, аз жергілікті түр, құрып кету қаупі бар
2. Ұсақ торлы жуа – сирек түр
3. Көп тамырлы жуа – сирек түр
4. Ақшыл секпілгүл – сирек, жергілікті түр
5. Ала күлтелі қызғалдақ – сирек түр
6. Сібір қандығы, жауқарын – сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан түр
7. Людвиг құртқашашы – сирек, аз жергілікті түр
8. Ірі гүлді шолпанкебіс — сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан түр
9. Нағыз шолпанкебіс – сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан түр
10. Секпіл шолпанкебіс – сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан түр
11. Телпек сүйсін– саны азайып бара жатқан сирек түр
12. Алтай рауғашы – таралу аймағы азайып бара жатқан сирек түр
13. Ақ тұңғиық, аққугүл – сирек түр
14. Дала шұғылығы, сәлдегүл – таралу аймағы азайып бара жатқан жергілікті түр
15. Сауыр тегеурінгүлі – сирек, аз жергілікті түр
16. Көктем жанаргүлі– сирек түр
17. Алтай гимноспермиумы – көп жерлерде азайып бара жатқан сирек түр
18. Қар дәуаяғы – сирек түр, көне түр
19. Сабақсыз ашықжеміс – сирек, жергілікті түр
20. Жебе жапырақты ергеш – өте сирек, жергілікті көне түр
21. Қызғылт семізот, алтын тамыр – саны қатты азайып бара жатқан бағалы түр
22. Алтай суық шөбі – саны азайып бара жатқан сирек түр
23. Сиверс алмасы – саны қатты азайып бара жатқан түр
24. Павлов итмұрыны – сирек, жергілікті түр
25. Ледебур бадамы – сирек, жергілікті түр
26. Ховен майқарағаны– сирек, жергілікті, көне түр
27. Ақ түкті таспа – Зайсан ойпатының жергілікті түрі
28. Тәтті жапырақты таспа – сирек, көне түр
29. Жіңішке сабақты таспа – сирек, жергілікті түр
30. Инелі кекек – өте сирек, жергілікті түр
31. Шыбықша тиынтағы– өте сирек түр
32. Ледебур қоянбұршағы – сирек, жергілікті түр
33. Алтай қасқыржидегі– сирек, жергілікті, көне түр
34. Тарбағатай таушешегі – сирек, жергілікті түр
35. Су жаңғақ — сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан көне түр
36. Еуропа орманоты — сирек, көне түр
37. Қылтанды дәлен– өте сирек, көне түр
38. Желбезекше ледебуриелла – сирек, жергілікті түр
39. Мейр шоқгүлі – саны аз сирек түр
40. Саз қазанақ – сирек түр
41. Кәдімгі аюжидек, аюбүлдірген – сирек түр
42. Ұсақ жемісті мүкжидек – сирек түр
43. Тарбағатай кемпіршөбі – сирек, аз таралған жергілікті түр
44. Резниченко кермегі – сирек, көне, жергілікті түр
45. Попов дембеті – сирек, жергілікті түр
46. Тарбагатай дембеті– өте сирек, аз жергілікті түр
47. Кірпі қаратұқым – сирек, аз жергілікті түр
48. Тарбағатай қандыгүлі– сирек, аз жергілікті түр
49. Резниченко рияны – сирек, аз жергілікті түр
50. Дауыр бақаауызы– сирек түр
51. Келлер кесте жусаны– сирек, аз жергілікті түр, көне түр
52. Зайсан лаксасы – сирек, аз жергілікті түр
53. Сафлор тәрізді аюдәрі (марал тамыры) – саны қатты азайып бара жатқан түр
54. Таңдамалы сушырмауық – өте сирек түр
55. Тамыр сүйгіш полипорус – сирек түр
56. Кладина, бұғы мүгі– қынаның сирек түрі

Сәлеметсіз бе!

Мүмкіндігінше қоятын сұрағыңызды ашып жазсаңыз.

Шоқан Уәлиханов

Шоқан Уәлиханов (шын аты - Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы (қараша, 1835, Құсмұрын бекінісі, қазіргі Қостанай облысы, сәуір, 1865, Алтынемел, қазіргі Алматы облысы) - қазақтың ұлы ғалымы, ориенталист, тарихшы, этнограф, географ, фольклорист, ағартушы, демократ. Омбының кадет корпусын бітірген (1853), Петербург университетінің тарих-филология факультетінде лекция тыңдаған (1861-1862).

Арғы атасы - Абылай. Оның үлкен ұлы Уәли (1741-1821) - Шоқанның туған атасы. Балалық шағы әуелі Құсмұрында (әкесі аға сұлтан болғанда), кейін Көкшетаудағы ата мекені Сырымбетте халықтың қайнаған ортасында өткен.

Уәлиханов жас күнінен тарихи өлең, жыр, аңыз, әңгімелерді қызықтап, соларға құлақ түріп өскен. Тіпті Құсмұрындағы шағының өзінде "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын жазып алғаны бар. Сырымбетте аңыз, жырлар сюжетіне сурет салатын болған. Сөйтіп, табиғатынан алғыр, зерек баланың рухани бағыт-бағдары ерте қалыптаса бастайды.

Ш. Уәлиханов әуелі Құсмұрында қазақ мектебінде оқып, арабша хат таниды. Дәстүр бойынша "жеті жұрттың тілін білуге" тиісті хан баласы Шығыс тілдерінен араб, шағатай тілін жасынан жақсы үйренген, кейінірек Орта Азияның түркі тілдерін меңгерген.

1847 жылы күзде 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, орыс достарының көмегімен Омбы кадет корпусына оқуға орналастырады. Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелетін бұл корпус, декабрист А. Завалишиннің сөзімен айтқанда, "ағартушылық пен патриотизмнің өркен жайған жері" болатын.

Костылецкий арқылы 1852 жылы Шоқан мен И. Н. Березин арасындағы тікелей достық қатынас басталады. Березиннің тапсырмасы бойынша Шоқан Тоқтамыстың "Хан жарлығына" талдау жасайды. Бұл - оның алғашқы ғылыми жұмысы.

Осылайша, Шоқан корпустың мұғалімдері мен Омбының алдыңғы қатарлы интеллигенциясының көзіне түседі. 14-15 жасар Шоқанға мұғалімдері болашақ ғалым, зерттеуші деп қарайтын еді. Шоқан тарих, география кітаптарын бас алмай оқиды.

Жас Шоқанның білімдарлығын, Шығыс әдебиетін жақсы білетіндігін С. Ф. Дуров, П. П. Семенов-Тянь-Шанский, Г. Н. Потанин, Н. М. Ядринцев жоғары бағалаған.

1853 жылы Уәлиханов кадет корпусын бітіріп, атты әскер корнеті атағын алып шығады. Сібір казак-орыс әскері 6-атты әскер полкіне офицер болып тағайындалады.

1856 жылы Шоқан М. М. Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға қосылады. Экспедиция қырғыз елін жете зерттеуге, Ыстықкөл аймағының картасын түсіруге тиіс болады. Бұл Шоқанның ғылыми жұмыс жүргізуіне мүмкіндік ашады. Осы жылы ол "Манасқа" назар аударады.

Науқасы (туберкулез) меңдеген Шоқан дәрігерлердің ақылымен 1861 жылы көктемде туған елге оралды.

Аз өмірінде Ш. Уәлиханов Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тарихына, географиясы, этнографиясы, фольклорына және қоғамдық-саяси құрылысына арналған көптеген құнды еңбектер қалдырды.

1865 жылы сәуірде Шоқан Уәлиханов Алтынемел жотасының етегіндегі Көшентоған деген жерде Тезек ауылында қайтыс болады.

Вам предоставляется литература фонда нашей библиотеки.

Тәбәрікұлы, С.

Жанақ ақын [Мәтін] : Зерттеулер, мақалалар / Тәбәрікұлы С. - Алматы : Сөзстан, 1997. - 161 б.

   Тәбәрікұлы,

Замана ағысы [Мәтін] : Естеліктер, мақалалар, әдеби мұралар / Тәбәрікұлы С. - Алматы : Өлке, 1998. - 188 б.

Тәбәрікұлы, С.

Жүрек сөлейді...[Мәтін] : Дәуірнама-жәдігернама /С. Тәбәрікұлы – Алмты: 2007.- 341 б.

Мерзімді басылымдардан:

1. Тәбәрікұлы, Сейітмұхамет.

Абай және Жанақ ақын / С. Тәбәрікұлы // Семей таңы. - 2010. - 18 ақпан. - Б. 4.

2. Тәбәрікұлы, Сейітмұхамет.

Абай және Жанақ / С. Тәбәрікұлы // Қазақ тарихы. - 2001. - №2. - Б. 57-62.

3. Тәбәрікұлы, Сейітмұхамет.

Абыралы ақиқаты айтылса екен / С. Тәбәрікұлы // Семей таңы. - 2009. - 27 тамыз. - Б. 3

4. Тәбәрікұлы, Сейітмұхамет.

Газет бастауында -үш алып / С. Тәбәрікұлы // Семей таңы. - 2009. - 3 желтоқсан. - Б. 4.

" Семей таңы" газетіне- 90 жыл

Қайырлы күн, оқырман! Сіздің сұрағыңыз бойынша Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановтың өмірбаяның жіберіп отырмыз.

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов - көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ғұлама ғалым, ұлт-азаттық қозғалысының теориялық негізін салушы әрі көсемі, қазақтың тұңғыш саяси партиясын ұйымдастырушы және Алашорда үкіметінің төрағасы. Туған жері - бұрынғы Семей облысындағы Қарқаралы уезінің Тоқырауын болысы, қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданы. Ата тегі - Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы - атақты Көкжал Барақ. Қазақтың соңғы хандарының бірі Бөкей хан - осы Көкжал Барақтың баласы. Бөкейден Батыр, одан Мырзатай, одан Әлиханның әкесі - Нұрмұхамед.

Әлиханды әкесі тоғыз жасында Қарқаралыға апарып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ зерделі бала молдадан оқығандардан гөрі осындағы мектепте оқып жүргендердің сауаттылығын аңғарып, қаладағы үш кластық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып алады. Бұдан кейін ол Қарқаралы қаласының үш жылдық училищесіне түсіп, оны да "өте жақсы" деген бағамен бітіріп шығады. Осыдан кейін он алты жасар Әлихан Омбының техникалық училищесіне қабылданады. Төрт жыл бойы үздік оқыған алғыр шәкіртіне риза болған училище басшылары оның оқуын әрі қарай жалғастыруына мүмкіндік жасайды. Сөйтіп, ол жиырма жасында Дала генерал-губернатор кеңсесінің ұсыныс хаты мен қазақ қауымдастығының 200 сом стипендиясын алып, Ресейдің астанасы Санкт-Петербургке барып, Орман шаруашылығы институтына түседі. Ол мұнда жүріп күнделікті сабақтарына қоса студенттердің саяси, әдеби, экономикалық және тағы басқа үйірмелердің жұмысына қызу араласып, студенттік толқуларға қатысады. Оны екі ғасырға жуық Ресей империясының қол астында отырған халқының ауыр тағдыры қатты толғандыра бастайды. Қараңғылық пен надандықтың шырмауында отырған халқына білім мен мәдениет керек екенін ұғады, елдің тұрмысын, мәдениетін, білімін көтеруді өзінің алдына мақсат етіп қояды.

Оқуын бітіріп, Омбыға оралғанда Ә. Бөкейханов Ресей империясының қазақ даласына жүргізген отаршылдық саясатына деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, марксизмнің экономикалық қағидаларымен қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен әдістерін үйреніп, білген, күрес-тартыстан біршама тәжірибесі бар саяси күрескер болатын. Ол Омбыға келісімен қаланың прогресшіл бағыттағы зиялыларымен, жер аударылғандармен тез тіл табысып, тығыз қарым-қатынаста болады, қаланың саяси әлеуметтік, қоғамдық жұмысына белсене араласады. "Халық бостандығы" партиясының қатарына өтіп, өзі қазақ зиялылары мен саяси белсенділерінің арасында осы партияның шағын тобын ұйымдастырады. Әлиханның саяси көзқарасының пісіп, жетілуіне, кейін белгілі саяси, қоғам, мемлекет қайраткері, әрі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының ұйымдастырушысы және көсемі ретінде танылуына, саяси күрескер ретінде шыңдалуына Омбыдағы күндері ерекше ықпал етеді.

XX ғасырдың басында қазақ даласында екі ағымның болғаны белгілі. Бірі - Бұхара мен Түркістанға бет бұрған дәстүршіл, панисламшыл ағым, екіншісі - негізінен Батыс өркениетін үлгі тұтқан жаңашыл, пантүркішіл ағым. Осы екінші ағымның басында Әлихан бастаған орыс мектептерінен тәлім-тәрбие алған озық ойлы қазақ зиялылары тұрады. Бұл топ саяси ұстамдылық танытып, Ресей империясына қарсы ашық күреске шығудың әлі ерте екенін анық түсінеді. Сондықтан олар, ең алдымен, халықтың сана-сезімін оятатын жағдай жасау керек деп білді. Бар күш-қуаттарын осы мақсатқа жұмылдырады. Бірақ олардың ойдағыдай жұмыс істеуіне жандармерия басқармасының жансыздары мүмкіндік бермейді. Солардың көрсетуімен қуғынға түседі, түрмеге қамалады. Бұдан студент кезінде-ақ сенімсіздердің қара тізіміне ілігіп, бақылауда жүрген Әлихан да тыс қалған жоқ, алдымен, Семей түрмесіне қамалып, кейін Самар қаласына жер аударылады.

1916 жылы жер аудару мерзімі бітіп, Самардан Орынборға келген Әлихан бірден қаланың қоғамдық, саяси өміріне араласып кетеді. Қаланың қазақ тұрғындары атынан қалалық думаға сайланады.

Ол Ақпан төңкерісінен үлкен үміт күтеді. Бірақ ол үміті ақталмайды. Уақытша үкімет, оның ішінде өзі мүшесі болып жүрген кадет партиясының көсемдері қазаққа автономия беруге қарсы болады. Оның үстіне олармен жер мәселесі жөнінде де ымыраға келе алмайды да, ол бұл партиядан шығып, қазақтан сайланған тоғыз өкілді бастап барып, Томск қаласында Сібір автономистерінің құрылтайына қатысады. Осында болашақ Сібір республикасының құрамында Қазақ автономиясы құрылмақ болады. Құрылтайдан оралысымен Әлихан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым - Алаш партиясын ұйымдастыруға кіріседі. Артынша, 1917 жылдың желтоқсанында бүкіл қазақтардың құрылтайында Қазақ автономиясы жарияланып, Ә. Бөкейханов сол алғашқы Қазақ автономиялы республикасының тұңғыш төрағасы болып сайланады. Бірақ көп ұзамай жеңіске жеткен большевиктер Қазақ автономиясының жұмысын тоқтатып, басшыларын қуғынға салады. Ә. Бөкейханов Мәскеуге жер аударылады. Онда он жыл үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жылдың тамызында қайыра тұтқындап, бір айдан кейін жалған жаламен өлім жазасына кеседі.

Бүкіл мағыналы өмірін халқының азаттық алып, еркін ел болуына арнаған аяулы азаматтың соңғы демі біткенше сол мақсат жолында жасаған қызметі сан қилы. Ол - Ресей жергілікті және қалалық қоғам қайраткерлері съезінің делегаты, Ресейдің І Мемлекеттік Думасының және мұсылман халықтары съезінің депутаты, IV Мемлекеттік Думаның мұсылмандар фракциясының Бюро мүшесі, ғұлама ғалым - ормантанушы, экономист, мал шаруашылығын зерттеуді ғылыми жолға қоюшы, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы, әрі публицист ретінде қазақ халқының саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани тарихында өшпестей із қалдырған ұлы тұлға.

Сәлеметсіз бе! Сізге Мағауия Құнанбаевтың өмірбаянын жіберіп отырмыз.

Абайұлы Мағауия Құнанбаев

(1870-1904)

Мағауия Абайұлы Құнанбаев - Абайдың жиырма бес жасында, Ділдәдан туған кенже баласы. Жас шағында Абай бұны ауылда мұсылманша аз оқытқаннан кейін қалаға апарып, Семейдегі городское училище дейтін орысша мектепке түсіреді. Мағауияның алдында орысша оқуға берген ағасы Әбдірахман Түмен қаласында оқып жүреді. Мағауиямен бірге Күлбадан деген қызын да орысша оқуға береді. Мағауия екі-үш жыл оқығаннан кейін жұқарып, науқасқа шалдыға бастайды. Содан амалсыздан оқуды тоқтатып, ауылға қайтады. Осыдан соң үнемі Абайдың қасынан қалмай, әкенің тәрбиесінде болады. Бұның жастық шақтарында Абай орысша кітап оқуға барынша ден қойып, өздігінен мол ізденеді. Сонда Абаймен ілесіп, Мағауия мен Кәкітай екеуі де орысша кітапты Абайша қатты зер салып оқиды. Жаз сайын келіп жүретін Әбдірахманның да оларға көмегі көп болады. Сонымен, Мағауия оқымысты жастың бірі болады. Ол әкесіне ел жұмысында да үлкен серіктік етеді. Ерекше адамгершілік тазалығы бар, өте бауырмал және кең мінезді, әділеті мен ары зор, ерекше қасиет иесі адам болады. Ел көпшілігі Абайдың билігімен қатар бертін кездерде Мағауияның әділ көмегін де көп көреді.

Әкесінің ақындық еңбегін аса қадірлеп, жақсы білген, ұғынған Мағауия өзі де Ақылбай, Көкбай сияқты ақындық еңбекке беріледі. Бұның жазған ұсақ өлеңдері Әбдірахманның науқасына байланысты көңіл-шері есебінде, өз орталарына аса мәлім болады. Сонымен қатар Мағауия Абайдың мәслихатымен және материал беруімен пайдаланып, бірнеше поэма жазады. Ол жазған поэмалар: «Еңлік-Кебек», «Абылай» және «Медғат-Қасым». «Еңлік-Кебек», «Абылай» поэмалары қолжазба күйде сақталса да, оқушыларға тарамаған... «Медғат-Қасым» поэмасының тақырыбы да қазақтан жырақ, алыс елдер өмірінен алынған. Ақылбай ізденген жолменен тың тақырып, мазмұнды да Мағауия Африка елінің болмысынан алады:

«Бір әңгіме қозғайын ойымдағы,

Мақсат болды әшкере болынбағы,

Бай мейірсіз ер құлдан саза тартқан,

Африкада, Ніл дария бойындағы...» - деп сөз бастайды. Поэмадағы тартысқа араласатын адамдарының жайын да әңгіменің басынан-ақ таныстыра кіріседі. Мейірсіз байдың ер құлдан саза тартқанын әңгіме етемін деп, ақын өз тақырыбының айшығын танытады. Осыдан соң оқиғаның болатын географиялық ортасын танытып, Африканы, Ніл дариясының жағасын, оның айналасында тоған салып кәсіп еткен Мүлік нәсілін әңгімелейді. Осылайша поэма тақырыбын оқушыға алдын-ала таныс ете көрсету үшін шығыс әңгімесінің үлгісі емес, Ақылбайдың Кавказ тауын, Дағыстан жерін, соғыста ойран болған қалаларын суреттеуден бастап өз геройына біртіндеп, белгілі бір күнге, арнаулы бір мезетте, ерте сәскеде көз салатыны сияқты. Мағауия да; «Медғат-Қасым» поэмасында жаңағыдай жер мекендерін айтып, ол өлкеде кәсіп еткен адам қауымдарын айтып, өте дәл реалистік шындық көрсетеді. Абайдың өзі сияқты, бұл ақындар да Европа және орыс классикалық поэзиясының дәстүрінен үлгі алған. Ол дәстүр көбінесе конкрет түрдегі дәлдікті, нақтылы шын халді сүйеді. Шығыс әңгімесі болса, бірі айтылса болады, одан ары өмірлік дәлдік ескертілмейді. Мағауия тек бұл айтқан жайда ғана емес, поэмасының кейін көрінетін барлық құрылыс, стилі мен сюжеттік, образдық мәдениет өрнегімен және қазақ поэмасына кіргізген көркемдік жаңаша шеберліктері мен орыс поэмаларынан көп үлгі алғанын айқын танытады...

«Медғат-Қасым» поэмасы да - романтизм сарыныңдағы поэма. Бірақ негізгі стилі солай бола тұрса да, бұл поэманың реалистік шындықпен өмірге жанасымды, қонымды берген тартыстары, мінездері (характерлері) дәлелді көркемдікке сүйенген. Романтизм негізгі сарыны дейтініміз бұл поэманың үлкен желілері және де бір-екі сезіммен түйілген геройлардың іс-әрекетінен туады. Ол сезімдер бұл поэмада да геройларды өздеріне нық бағындырады. Ішкі дүниелерін, сөз ойларын, мінез-қиялдарын және тартыс армандарын бір араға түйеді... Кейін шыққан шығармалардың ішінде осы «Медғат-Қасымнан» көркемдігі және әсіресе идеясы, ойы зор еңбек жоқ деп айтуға болады. Бұнда Мағауия үлкен ізденгіштік, ағартушылық және қоғамдық озғын идеялы, ірі мәдениеттілікпенен жақсы үйлестірген. Қасымның кек алу жолында істеген мінездері өмір шындығына анық үйлеседі. Шығарманың адам мінезіне байланысты негізгі тақырыбы, идеясы осы болғанда, бұл бір Қасымның басының ісі емес. Поэмадағы осы жөніндегі тартыста үлкен обобщениелік қасиет бар. Осылайша анық классикалық поэзияның үлкен үлгісін шебер танытқан Мағауия өлең, теңеу, сөздік жағынан да өз шығармасының төркін-тегін, жеке реальностарымен жақсы аңғартып отырады. Оқушы бұл шығарманы жазған адам анық оқымысты, білікті ақын екенін поэманың ішкі-сыртқы мазмұны, жалпы стилі, тілі сияқты үлкенді-кішілі элементтерінің барлығынан толық тани алады.